قیاس در یك تقسیم اساسی، منقسم می گردد به دو قسم: اقترانی و استثنائی.

قبلاً گفتیم كه هر قیاسی مشتمل بر لااقل دو قضیه است؛ یعنی از یك قضیه قیاس تشكیل نمی شود و به عبارت دیگر یك قضیه هیچگاه مولّد نیست؛ و نیز گفتیم دو قضیه آنگاه قیاس تشكیل می دهند و مولّد می گردند كه با نتیجه ی مورد نظر بیگانه نبوده باشند.

همان طوری كه فرزند وارث پدر و مادر است و هسته ی اصلی او از آنها بیرون آمده است، همین طور است نتیجه نسبت به مقدّمتین؛ چیزی كه هست، نتیجه گاهی به صورت پراكنده در مقدمتین موجود است یعنی هر جزء (موضوع و یا محمول در حملیه، و مقدّم یا تالی در شرطیه) در یك مقدمه قرار گرفته است، و گاهی یكجا در مقدمتین قرار گرفته است. اگر به صورت پراكنده در مقدمتین قرار گیرد «قیاس اقترانی» نامیده می شود، و اگر یكجا در مقدمتین قرار گیرد «قیاس استثنائی» نامیده می شود. اگر بگوییم:

آهن فلز است (صغری) هر فلزی در حرارت منبسط می شود (كبری) پس آهن در حرارت منبسط می شود (نتیجه) در اینجا سه قضیه داریم: قضیه ی اول و دوم را «مقدّمتین» و قضیه ی سوم را «نتیجه» می خوانیم. نتیجه به نوبه ی خود از دو جزء اصلی تركیب شده است: موضوع و محمول.

موضوع نتیجه را اصطلاحاً «اصغر» می نامند و محمول آن را «اكبر» می خوانند و چنانكه می بینیم اصغر در یك مقدمه ی قیاس سابق الذكر قرار دارد و اكبر در مقدمه ی دیگر آن.

مقدمه ای كه مشتمل بر اصغر است، اصطلاحاً «صغرای قیاس» نامیده می شود؛ و مقدمه ای كه مشتمل بر اكبر است، اصطلاحاً «كبرای قیاس» نامیده می شود.

ولی اگر قیاس به نحوی باشد كه «نتیجه» یكجا در مقدمتین قرار گیرد با این تفاوت كه با كلمه ای از قبیل «اگر» ، «هر زمان» و یا «لكن» یا «امّا» توأم است؛ [چنین قیاسی را «قیاس استثنائی» گویند. ] مثلاً ممكن است چنین بگوییم:

اگر آهن فلز باشد در حرارت منبسط می شود. لكن آهن فلز است. پس در حرارت منبسط می گردد. قضیه ی سوم كه نتیجه است یكجا در مقدمه ی اول قرار دارد و به اصطلاح، مقدمه ی اول یك قضیه ی شرطیه است و نتیجه ی قیاس، [تالی ] آن شرطیه است.