در درس گذشته اجمالاً به چهار روش فكری در دوره ی اسلامی اشاره كردیم و نمایندگان معروف آنها را نیز نام بردیم.

اكنون اضافه می كنیم كه این چهار جریان در جهان اسلام ادامه یافتند تا در یك نقطه به یكدیگر رسیدند و جمعاً جریان واحدی را به وجود آوردند. نقطه ای كه این چهار جریان در آنجا با یكدیگر تلاقی كردند «حكمت متعالیه» نامیده می شود. حكمت متعالیه به وسیله ی صدرالمتألّهین شیرازی (متوفّی در سال 1050 هجری قمری) پایه گذاری شد. كلمه ی «حكمت متعالی» وسیله ی بوعلی نیز- در اشارات- به كار رفته است ولی فلسفه ی بوعلی هرگز به این نام معروف نشد.

صدرالمتألّهین رسما فلسفه ی خود را «حكمت متعالیه» خواند و فلسفه ی وی به همین نام مشهور شد. مكتب صدرالمتألّهین از لحاظ روش شبیه مكتب اشراقی است یعنی به استدلال و كشف و شهود توأماً معتقد است، ولی از نظر اصول و از نظر استنتاجات متفاوت است.

در مكتب صدرالمتألّهین بسیاری از مسائل مورد اختلاف مشّاء و اشراق، یا مورد اختلاف فلسفه و عرفان، و یا مورد اختلاف فلسفه و كلام برای همیشه حل شده است.

فلسفه ی صدرالمتألّهین یك فلسفه ی التقاطی نیست، بلكه یك نظام خاص فلسفی است كههر چند روشهای فكری گوناگون اسلامی در پیدایش آن مؤثر بوده اند باید آن را نظام فكری مستقلی دانست.

صدرالمتألّهین كتابهای متعدد دارد، از آن جمله است: اسفار اربعه، الشواهد الربوبیّه، مبدأ و معاد، عرشیّه، مشاعر، شرح هدایه اثیر الدین ابهری.

حاج ملاّ هادی سبزواری صاحب كتاب منظومه و شرح منظومه (متولد 1212 هجری قمری و متوفّی در 1297 هجری قمری) از پیروان مكتب صدرالمتألّهین است. كتاب شرح منظومه ی سبزواری و كتاب اسفار صدرالمتألّهین و كتاب اشارات بوعلی سینا و كتاب شفای بوعلی سینا و كتاب حكمة الاشراق شیخ اشراق از كتب شایع و متداولی است كه در حوزه های علوم قدیمه تدریس می شود.

صدرالمتألّهین از جمله كارهایی كه كرد این بود كه به مباحث فلسفی كه از نوع سلوك فكری و عقلی است، نظام و ترتیبی داد شبیه آنچه عرفا در سلوك قلبی و روحی بیان داشته اند.

عرفا معتقدند كه سالك با به كار بستن روش عارفانه چهار سیر انجام می دهد:

1. سیر من الخلق الی الحق. در این مرحله كوشش سالك این است كه از طبیعت عبور كند و پاره ای عوالم ماوراء طبیعی را نیز پشت سر بگذارد تا به ذات حق واصل شود و میان او و حق حجابی نباشد.

2. سیر بالحق فی الحق. این، مرحله ی دوم است. پس از آنكه سالك ذات حق را از نزدیك شناخت به كمك خود او به سیر در شؤون و كمالات و اسماء و صفات او می پردازد.

3. سیر من الحق الی الخلق بالحق. در این سیر، سالك به خلق و میان مردم بازگشت می كند، اما بازگشتش به معنی جدا شدن و دور شدن از ذات حق نیست، ذات حق را با همه چیز و در همه چیز می بیند.

4. سیر فی الخلق بالحق. در این سیر، سالك به ارشاد و هدایت مردم، به دستگیری مردم و رساندن آنها به حق می پردازد.

صدرالمتألّهین، مسائل فلسفه را به اعتبار این كه «فكر» نوعی سلوك است ولی ذهنی، به چهار دسته تقسیم كرد:

1. مسائلی كه پایه و مقدمه ی مبحث توحیدند و در حقیقت سیر فكر ماست از خلق به حق (امور عامّه ی فلسفه) . 2. مباحث توحید و خداشناسی و صفات الهی (سیر بالحق فی الحق) .

3. مباحث افعال باری، عوالم كلّی وجود (سیر من الحق الی الخلق بالحق) .

4. مباحث نفس و معاد (سیر فی الخلق بالحق) .

كتاب اسفار اربعه كه به معنی «سفرهای چهارگانه» است بر اساس همین نظام و ترتیب است.

صدرالمتألّهین كه سیستم خاص فلسفی خویش را «حكمت متعالیه» نام نهاد، فلسفه ی مشهور و متداول- اعمّ از اشراقی و مشّائی- را «فلسفه ی عامّیّه» یا «فلسفه ی متعارفه» خواند.