در مقام تعریف یك شی ء اگر بتوانیم به كُنه ذات آن پی ببریم یعنی اجزاء ماهیت آن را كه عبارت است از اجناس و فصول آن، تشخیص بدهیم و بیان كنیم، به كامل ترین تعریفات دست یافته ایم و چنین تعریفی را «حدّ تام» می گویند.

اما اگر به بعضی از اجزاء ماهیت شی ء مورد نظر دست یابیم نه به همه ی آنها، چنین تعریفی را «حدّ ناقص» می خوانند. اگر به اجزاء ذات و ماهیت شی ء دست نیابیم، بلكه صرفاً به احكام و عوارض آن دست بیابیم و یا اصلاً هدف ما صرفاً این است كه مرز یك مفهوم را مشخص سازیم كه شامل چه چیزهایی هست و شامل چه چیزهایی نیست، در این صورت اگر دسترسی ما به احكام و عوارض در حدی باشد كه آن شی ء را كاملاً متمایز سازد و از غیر خودش مشخص كند، چنین تعریفی را «رسم تامّ» می نامند؛ اما اگر كاملاً مشخص نسازد، آن را «رسم ناقص» می خوانند.

مثلاً در تعریف «انسان» اگر بگوییم: «جوهری است جسمانی (یعنی دارای ابعاد) ، نمو كننده، حیوان، ناطق» حدّ تامّ آن را بیان كرده ایم، اما اگر بگوییم: «جوهری است جسمانی، نمو كننده، حیوان» حد ناقص است. اگر در تعریفش بگوییم:

«موجودی است راهرونده، مستقیم القامه، پهن ناخن» رسم تامّ است، و اگر بگوییم:

«موجودی است راهرونده» رسم ناقص است.

در میان تعریفات، تعریف كامل «حدّ تامّ» است، ولی متأسفانه فلاسفه اعتراف دارند كه به دست آوردن «حدّ تامّ» اشیاء چون مستلزم كشف ذاتیّات اشیاء است و به عبارت دیگر مستلزم نفوذ عقل در كنه اشیاء است، كار آسانی نیست؛ آنچه به نام «حدّ تامّ» در تعریف انسان و غیره می گوییم خالی از نوعی مسامحه نیست [1].

و چون فلسفه كه «تعریف به دست دادن» وظیفه ی آن است از انجام آن اظهار عجز می كند، طبعاً قوانین منطق در مورد «حدّ تامّ» نیز ارزش خود را از دست می دهد. لهذا ما بحث خود را در باب «حدود و تعریفات» به همین جا خاتمه می دهیم.

---