دو نوع استدلال در قرآن هست. یك نوع استدلال بر معاد، بر اساس توحید است كه قرآن می گوید ممكن نیست خدا خدا باشد ولی معادی نباشد، یعنی اگر معاد نباشد خلقت عبث است. این خودش یك استدلال است. قرآن خواسته روی این مطلب استدلال كند: «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثاً وَ أَنَّكُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ» [1]. البته ما روی این استدلالها بعد بیشتر صحبت می كنیم ولی حالا این مدعای خودمان را كه «معاد از اصول دین است» می خواهیم بگوییم روی چه حساب است. قرآن در واقع این طور می گوید: یا باید بگویید خدایی نیست، پس خلقت و آفرینش عبث و باطل و بیهوده است، دنبال حكمت در خلقت نباید رفت و مانعی نخواهد داشت كه خلقت بر عبث و بیهوده باشد، و یا اگر خدایی هست كه جهان را آفریده است معادی هم باید باشد، معاد متمم خلقت است، مكمل خلقت است، جزئی از خلقت است كه با نبودن آن خلقت ناقص است، خلقت عبث و بیهوده است.

یك سلسله استدلالهای دیگر هم در قرآن هست كه همان نظام موجود و مشهود را دلیل بر قیامت قرار می دهد. در اول سوره ی حج و مؤمنون هست كه أیها الناس! اگر در بعث و در قیامت شك و ریب دارید، پس ببینید خلقت خودتان را، بعد خلقت خود ما را می گوید كه شما را از نطفه آفریدیم، نطفه را از خاك آفریدیم، بعد نطفه را به علقه و علقه را به مضغه تبدیل كردیم، بعد برای مضغه استخوان قرار دادیم، بعد گوشت پوشاندیم، بعد شما را به صورت طفل درآوردیم، «ثُمَّ إِنَّكُمْ بَعْدَ ذلِكَ لَمَیِّتُونَ، `ثُمَّ إِنَّكُمْ یَوْمَ اَلْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ» [2]همچنین كأنّه همین راهی را كه تا حالا آمده اید ادامه می دهید تا منتهی می شود به قیامت.

پس سرّ اینكه معاد را جزء اصول دین قرار داده اند، نه صرف [این بوده كه معاد] یكی از ضروریات دین و از توابع نبوت بوده است، بلكه یك مسأله ای بوده كه راه استدلال بر آن- لااقل تا اندازه ای- باز بوده و قرآن می خواسته است كه مردم به مسأله ی قیامت [به عنوان یك مسأله ی مستقل اعتقاد پیدا كنند] .

---