زندگی این دنیا زندگی ای است كه اجل و مدت و مهلت در آن حكمفرماست و اسباب و مسببات در آن تأثیر دارد. این كه واضح است، همین طوری كه ما می بینیم هر چیزی كه در اینجا بخواهیم به وجود بیاید باید در شرایط معینی با یك مدت و زمان معینی به وجود بیاید. ما می خواهیم گندم ایجاد كنیم، این گندم را فقط در یك شرایط زمانی و با یك اجل و مدت و مهلت معین می توانیم ایجاد كنیم. البته ممكن است انسان با قدرت علمی شرایط را تغییر بدهد، مهلت را كمتر یا زیادتر كند. اینها هم یك چیزهای صد در صد قطعی نیست، مثلا ما نمی توانیم بگوییم مثل یك قانون ریاضی حتما این گندم از اولی كه در زمین كاشته می شود تا وقتی كه رشد می كند و به مرحله ی درو می رسد، باید شش ماه بگذرد، این دیگر نه زیادتر می شود و نه كمتر. ممكن است شرایط طبیعی را تغییر بدهند و همین كه در شرایط امروز در مدت شش ماه رشد می كند در مدت سه ماه، دو ماه، یك ماه یا كمتر رشد كند. ولی در اصل مطلب كه به هر حال شرایطی و مهلتی و مدتی می خواهد، دیگر بحثی نیست.

در عالم آخرت، مطلوبها و مقصودها و هدفها به این شكل نیست. همان طوری كه در حدیث نبوی هم هست: «اَلدُّنْیا مَزْرَعَةُ الاْخِرَةِ» [1]آنجا دیگر حساب حساب كشت و زراعت و مهلت و مدت نیست، آنجا جای حكومت اراده است، حكومت حكومت اراده است. اگر كسی در آنجا رفت، هر چه را اراده كند و آنچنان كه اراده كند و به موجب اراده اش به وجود می آید. حدیثی هست، البته آن را عرفا بیشتر نقل می كنند، من در كتابهای حدیثی خودمان ندیدم، حتی علمای محدث ما مثل فیض كاشانی در كتابهای عرفانی شان نقل می كنند اما در كتابهای حدیثی شان نقل نكرده اند، چون به صورت حدیث مسند نقل نشده است. در آنجا می گویند نامه ای از خداوند- البته این تعبیر و رمز است- به اهل بهشت می رسد به این عنوان: «مِنَ الْحَیَّ الْقَیّومِ الَّذی لا یَموتُ اِلَی الْحَیَّ الْقَیّومِ الَّذی لا یَموتُ» یعنی بشر به آن حد حیات و عدم موت و حتی قیّومیت می رسد. «فِیها ما تَشْتَهِیهِ اَلْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ اَلْأَعْیُنُ» [2]و سایر چیزهایی كه ما در این زمینه داریم، می رساند كه در آنجا حكومت حكومت اراده است و اراده ی انسان این قدر مقهور شرایط خارجی و زمانی و حركت و تغییر نیست. كسانی كه مشرب عرفانی یا فلسفی دارند گفته اند اساسا آن دنیا دنیای حركت، تغییر و تكامل نیست.

---