روایتی است كه چون مشتمل بر بعضی از آیاتی است كه من نخوانده بودم، برای شما عرض می كنم. در تفسیر نعمانی روایتی به سند از امیر المؤمنین (علیه السلام) ذكر كرده كه حضرت استدلال كرد به آیه ی قرآن و فرمود:

یقول اللّه تعالی: «یَوْمَ یَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلاّ بِإِذْنِهِ فَمِنْهُمْ شَقِیٌّ وَ سَعِیدٌ، `فَأَمَّا اَلَّذِینَ شَقُوا فَفِی اَلنّارِ لَهُمْ فِیها زَفِیرٌ وَ شَهِیقٌ، `خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ. . . ، وَ أَمَّا اَلَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی اَلْجَنَّةِ خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ» [1]یَعْنِی السَّماواتِ وَ الْاَرْضَ قَبْلَ یَوْمِ الْقِیامَةِ، فَاِذا كانَتِ الْقِیامَةُ بُدِّلَتِ السَّماواتُ وَ الْاَرْضُ.

در قرآن- قبلا هم عرض كردیم- صحبت از جنّات (بهشتها) است، نه یك بهشت. می فرماید مردم بر دو قسم هستند: شقی و سعید. اهل شقاوت خالدند مادامی كه آسمان و زمین هست، و همچنین اهل سعادت هم خالدند. كلمه ی خلود معنایش «همیشگی» نیست. یك وقت ما از كلمه ی خلود ابدیت را می فهمیم. كلمه ی خلود در اصطلاحی كه الآن ما داریم معنایش ابدیت است، ابدیت كه هیچ انتهایی نداشته باشد (لانهایی) ولی اصل لغت خلود، ابدیت به آن معنا یعنی خصوص آن دوامی كه هیچ آخر نداشته باشد نیست، بلكه [خالدند] یعنی باقی می مانند و لهذا اگر یك قیدی در آخرش بخورد تناقض نیست. در قرآن آمده: «خالِدِینَ فِیها ما دامَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ» همیشه هستند تا آسمانها و زمین هست. این «همیشگی» تناقض نیست كه بگوییم اگر همیشگی است یعنی ابدیت است، دیگر «تا» در آن معنی ندارد، یعنی هستند و هستند تا آسمانها و زمین هست.

امیر المؤمنین از این آیات چنین استنباط كرده اند كه این جنّت و ناری كه قرآن ذكر می كند «ما دامَتِ اَلسَّماواتُ وَ اَلْأَرْضُ» هستند، قبل از قیامت است، چون اصلا در ابتدای قیامت آسمانها و زمین همه از بین می رود و منهدم می شود: «فَاِذا كانَتِ الْقِیامَةُ بُدِّلَتِ السَّماواتُ وَ الْاَرْضُ» شروع قیامت با تبدیل شدن آسمانها و زمین است. بعد فرمود: و مثل این است: «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» [2]كه در جلسه ی پیش این آیه را ذكر كردیم. بعد فرمود: «و هو الثّواب و العقاب بین الدّنیا و الآخرة و مثله قوله: النّار. . . » .

آیه ای است در سوره ی مؤمن كه می فرماید: «وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ اَلْعَذابِ، `اَلنّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها غُدُوًّا وَ عَشِیًّا» و رسید و احاطه كرد به آل فرعون [3]آتش كه هر صبحگاهان و هر شامگاهان بر آنها عرضه می شود. در روایات هم خیلی زیاد آمده است كه بر اهل برزخ آتش عرضه می شود، آن عذابی كه از آتش می كشند از عرضه شدن آتش است، مثل اینكه از نزدیك آن را احساس كنند. بعد قرآن می فرماید: «وَ یَوْمَ تَقُومُ اَلسّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ اَلْعَذابِ» [4]و در روزی كه ساعت بپامی شود آنها را وارد عذاب كنید، در سخت ترین عذابها. خود آیه هم ایما و اشاره- اگر نگوییم صراحتی- دارد كه آنها قبل از قیامت بر آتش عرضه و در خود قیامت وارد می شوند در آتشی كه بدترین آتشها خواهد بود. اینجا امیر المؤمنین این طور فرموده است كه در قیامت غدوّ و عشی نیست، صبح و شامی نیست، صبح و شام مربوط به دوره ی قبل از قیامت است:

«و الغدوّ و العشیّ لا یكونان فی القیامة الّتی هی دار الخلود و انّما یكونان فی الدّنیا و قال اللّه تعالی فی اهل الجنّة: «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیها بُكْرَةً وَ عَشِیًّا» [5]وَ البكرة و العشیّ انّما یكونان من اللّیل و النّهار فی جنّة الحیاة قبل یوم القیامة و قال اللّه تعالی: «لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً» [6].

بعد هم به آن آیه ای كه ما مكرر استدلال كردیم استدلال فرمود: «وَ لا تَحْسَبَنَّ اَلَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اَللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ، `فَرِحِینَ بِما آتاهُمُ اَللّهُ مِنْ فَضْلِهِ» .

این، پایان استدلال ما به آیاتی بود كه دلالت می كرد در فاصله ی مردن و قیامت برای سعدا و اشقیا حیاتی وجود دارد، چون بعضی آیات راجع به سعدا بود، بعضی راجع به اشقیا، و بعضی آیات كه به تعبیر «توفّی» بود عموم مردم را یكجا شامل می شد، و معلوم است كه اگر آیه همین قدر راجع به سعدا یا اشقیا گفته باشد، نمی شود بگوییم یك متوسطینی هم هستند كه فقط اینها در این بین مات و فات می شوند و دیگران این طور نیستند. به اصطلاح، اینجا دیگر قول به فصلی در كار نیست. از این بیان هم می گذریم.

از آیات قرآن اجمالا استنباط می شود یكی اینكه بعد از مردن تا قیامت حیاتی هست، دیگر اینكه قیامت كه بپامی شود تمام این عالمی كه ما می شناسیم از خورشید و ستارگان و زمین با همه ی محتویاتش (كوهها و دریاها) ، یك دگرگونی عجیب و خاصی پیدا می كند كه شاید برای ما قابل تصور نیست كه آن دگرگونی چگونه است. قرآن به تعبیرات خاصی این دگرگون شدن ها و زیر و رو شدن ها را بیان می كند، و آن دگرگونی آغاز قیامت است.

در عالم قبل از قیامت یعنی عالم برزخ- همان طور كه از آیات و روایات هم فهمیده می شود- یك حساب كلی رسیدگی نمی شود ولی قسمتی از پاداش و كیفرها در همان عالم برزخ به افراد می رسد [7].

---