بحث ما درباره ی اصل هدایت بود كه این اصل در قرآن مجید- و شاید هم برای اولین بار در قرآن مجید- به عنوان یك دلیل مستقل از اصل «اتقان صنع» دلیل بر خداشناسی گرفته شده است، و حتی بعد از قرآن مجید هم آن اندازه ای كه شایسته بوده است، مورد توجه قرار نگرفته است ولی تدریجا در اثر پیشرفتهای فكری و علمی معلوم می شود كه این خود یك اصل مستقلی است. این مطلب را خیلی شایسته ی تحقیق و بحث می دانیم.

دلیل نظم و «اتقان صنع» خیلی واضح است، یعنی مطالعه در تشكیلات ساختمانی اشیاء نشان می دهد كه در ساختمان آنها عقل و حكمت دخیل بوده است.

این راه نظام ساختمان خلقت و «اتقان صنع» است. از این نظر اگر ما عالم- یا اجزای عالم- را یك ماشین منظم هم بدانیم، هر چیزی را مثل یك ماشین، یك خانه و ساختمان هم بدانیم كافی است. معمولا این جور مثالها هم ذكر می كنند كه وقتی انسان مثلا یك ساعت را می بیند كه اجزائش این طور دقیق منظم شده است، می گوید سازنده ی این ساعت بدون فكر و شعور و اراده نبوده است، یا وقتی یك ساختمان را به یك وضع مخصوصی می بیند، درك می كند كه در ساختن آن اراده به كار رفته است، یا وقتی یك ماشین را می بیند (شعور و اراده را در ساختن آن دخیل می یابد] . روی این حساب اگر همه ی اجزای عالم را فقط یك ماشینهایی هم بدانیم، برای این دلیل كافی است، عالم ماشین هم باشد، كافی است كه وجود خدا را ثابت كند.

ولی اصل هدایت یك امر علی حده ای است، زائد بر این، چیز دیگری است كه مربوط به ساختمان اشیاء نیست، مربوط به كار اشیاء است. این [اصل ] اگر بخواهد دلیل مستقل باشد، ریشه ی مطلب اینجاست: اگر كاری كه اشیاء می كنند كاری باشد كه لازمه ی قهری و جبری ساختمان آنهاست، این دیگر دلیل علی حده ای نیست و همان [اصل نظم ] است. ماشین وقتی كه منظم شد، لازمه ی این ماشین آن كار بخصوص است، مثل یك ساعت كه هر چه هست در ساختمان آن است و وقتی كه ساخته شد، این كار منظمی كه می كند دیگر یك چیز علی حده ای نیست كه بگوییم ببینید كار این ساعت چه جور منظم است، این دارد در كار خودش هدایت می شود، این دیگر هدایت نمی خواهد، همان ساختمانش كافی است برای این كاری كه انجام می دهد. اما اگر مطالعات علمی درباره ی ذی حیاتها- كه آن جلسه راجع به غیر ذی حیاتها هم بحث كردیم و عرض كردیم در ذی حیاتها مشخص تر است- نشان داد كه ساختمان بسیار دقیق و منظم این موجودات البته دخیل است در كار اینها ولی در عین حال آن كاری كه اینها انجام می دهند، یك نیروی مجهولی در رهبری آنها دخالت دارد، ساختمان ماشینی اشیاء برای این طرز كاری كه انجام می دهند كافی نیست، اگر این ثابت شد، اصل هدایت به عنوان یك دلیل مستقل بر خداشناسی ثابت می شود و- همان طوری كه عرض كردیم- ظاهر آیات قرآن هم همین است كه [نظم و هدایت ] دو مطلب است:

«رَبُّنَا اَلَّذِی أَعْطی كُلَّ شَیْ ءٍ خَلْقَهُ» یك مطلب است، «ثُمَّ هَدی » مطلب دیگری است. ما از كجا بفهمیم؟ می گویید طرز كار. چه قرائنی در طرز كار اشیاء می تواند وجود داشته باشد كه حكایت كند ساختمان ماشینی- اگر فرضا اینها یك ماشین می بودند- برای این كار كافی نیست؟ این را باید یك توضیح مختصری بدهیم.