بحث دوم كه بحثی قدیمی تر و مهمتر از این مبحث است و عمومی تر هم هست (یعنی برای اشخاص بیشتر مطرح می شود) مسأله ی بدیها و بی نظمی ها در كار عالم است. می گویند در مقابل دلیلهایی كه شما از نظر نظم عالم می آورید و آنها را دلیل بر وجود خالق عالم مدبّر حكیم صانع می دانید، یك عده دلیلهای دیگر هم در عالم در جهت خلاف وجود دارد، شما دلیلهای یك طرف را ذكر می كنید ولی این دلیلها را هیچ ذكر نمی كنید، و لا اقل این است كه وقتی انسان آن دلیلها و این دلیلها را نگاه می كند، ناچار می شود كه متوقف بشود و این مسأله برایش به صورت یك مجهول و یك امر لاینحلّی باقی بماند، بنابراین شكاك بشود و بگوید اصلا این مسأله یك مسأله ی غیر قابل حلی است. می گویند غیر از آن جنبه ای كه ما در عالم نظاماتی می بینیم، یك بی نظمی ها و شرور و بدیهایی هم در عالم می بینیم كه اینها هم با این كه خدایی در عالم كارفرما باشد (آن طوری كه الهیون می گویند) سازگار نیست. بهترین دلیلش این است كه هر كسی در این دنیا، حتی خود الهیون و پیروان ادیان همیشه از وجود بدیها در عالم شكایت دارند و همیشه طالب تغییر وضع موجود هستند، حال یا با عمل یا با دعا، همیشه از كار عالم شكایت دارند، منتها اگر ابا داشته باشند و شرم كنند از اینكه مستقیما خدا را به عنوان مسئول معرفی كنند، پای روزگار را به میان می كشند و می گویند روزگار چنین است و چنان است یا دنیا چنین و چنان است، چرخ را كج رفتار و فلك را كج مدار [می دانند] و این چیزهایی كه گفته اند. كمتر یك افراد شجاعی مثل خیام پیدا می شوند كه اول از چرخ و فلك شكایت می كنند، بعد می گویند نه بابا، اصلا چرخ و فلك هم گناهی ندارد، اگر گناهی هست، از بالاتر از چرخ و فلك است. می گوید:

ای چرخ فلك خرابی از كینه ی توست*بیدادگری شیوه ی دیرینه ی توست ای خاك اگر سینه ی تو بشكافند*بس گوهر قیمتی كه در سینه ی توست از این جور اشعار كه خطابش به چرخ و فلك است زیاد است، ولی یك جای دیگر می گوید:

اجرام كه ساكنان این ایوانند*اسباب تردّد خردمندانند هان تا سر رشته ی خرد گم نكنی*كآنان كه مدبّرند سرگردانند [می گوید] اصلا خود اینها هم سرگردان هستند و در كار خودشان حیرانند.

بدیهای عالم همین مصائبی است كه ما در دنیا می بینیم. اینهمه مصائب در دنیا وجود دارد، مرگ وجود دارد، اصلا خود مرگ چرا باید باشد؟ اگر حیات هست چرا مرگ در كنارش وجود دارد، اگر هستی هست چرا نیستی در كنارش وجود دارد، اگر جوانی هست چرا پیری در كنارش وجود دارد؟ فقرها چرا وجود دارند، ظلمها و بیدادگریها چرا وجود دارند، جهلها و نادانیها چرا وجود دارند؟ انواع بدیها و بی نظمی ها و بی حسابی هایی كه در كار عالم می بینیم، چه آنچه كه در زندگی انسانها وجود دارد و چه آنچه كه در زندگی غیر انسانها (در حیوانها و در چیزهایی كه انسانها مسئول آن نیستند) می بینیم، مثلا این زلزله ها چرا وجود دارند؟ اگر این عالم روی نظم و حسابی باید اداره بشود، برای چیست كه ناگهان زلزله ای پیدا می شود و ولایتی را خراب می كند و اینهمه افراد بی تقصیر بی گناه را زیر آوار می برد؟ چرا یك دفعه وبایی پیدا می شود و دیگر صغیر و كبیر و پیر و جوان و بی تقصیر و با تقصیر را از پیش درو می كند و می برد؟ بلكه به طور كلی موجودات عالم از نظر روزی خواری بلاتكلیف هستند، روزی خوار در دنیا آفریده شده است و حال آنكه روزی به قدر كفایت وجود ندارد. چون روزی به قدر كفایت وجود ندارد، نظامی كه به وجود آمده است نظام درندگی و تنازع بقاست، حیوانات خودشان همدیگر را می خورند، جاندارها كه همه باید خودشان روزی داشته باشند، چون روزی شان كمتر از مقدار [لازم ] است، خودشان همدیگر را می خورند و علت اینكه این تعداد از موجودات در دنیا باقی مانده اند، كمی روزی است و اگر روزی به قدر كافی در دنیا وجود می داشت، تعداد آنچه كه خلق می شدند و به وجود می آمدند سر به فلك می زد.

این اشكال خیلی معروفی است كه بیش از این هم می شود در اطراف آن شرح و بسط داد و خیلی هم در این زمینه گفته شده است. از قدیم و جدید، شعرا و ادبا و غیر اینها به صورت اعتراض یا به صورت جدی و شوخی، هر طور بوده است به شكلهای مختلفی در این زمینه شعرها گفته اند و حرفها زده اند [1]. این است صورت اشكال. این اشكال به شكلهای مختلفی طرح شده است و مخصوصا اروپاییها (هر جا كه ما در گفته های آنها دیده ایم) این اشكال خیر و شر، اشكال شرور و مصائب و بدیها را در دنیا یك اشكال لا ینحل تلقی كرده اند كه اساسا نمی شود به آن جوابی داد. حكمای اسلامی مبحثی در «الهیات» طرح كرده اند به عنوان «مسأله ی خیر و شر» و خواسته اند به این اشكال جواب بدهند. اول باید جنبه های مختلف این اشكال را عرض كنیم كه آنها هم از آن جنبه ها وارد شده اند، تا بعد ببینیم مسأله به چه صورت در می آید.

---