حال اگر ما اصول ارزشهای انسانی را فطری و ثابت بدانیم آن وقت است كه «تكامل» معنی پیدا می كند. مثلاً گفتیم مسأله ی حقیقت جویی یكی از ارزشهای انسان است. اگر در همین مسأله ی حقیقت جویی و حقیقت پویی و حقیقت خواهی، بشر اوّلیّه هم حقیقت جو و حقیقت خواه بوده و در دوره ی بعد، در حقیقت خواهی پیشرفت كرده یعنی حقیقت خواه تر و حقیقت جوتر شده و بیشتر از گذشته وابسته به حقیقت شده است، پس تكامل پیدا كرده است. همین طور است زیبایی دوستی. اگر جمال و زیبایی - و به عبارت دیگر زیبایی دوستی- خودش یك معیار است و مفهوم معیّنی دارد، تكامل در این زمینه می تواند معنی داشته باشد: بشر اوّلیّه زیبایی دوست بود، بشر امروز هم زیبایی دوست است. آنچه را كه بشر اوّلیّه دوست می داشت بشر امروز همان را در سطح بالاتر دوست دارد، و همین طور است هنر كه زیبایی آفرینی است، یعنی در آن مقوله ای كه بشر اوّلیّه زیبایی را می آفرید بشر امروز در همان مقوله پیشرفت كرده.

چون همان هست، پیشرفت معنی دارد. همین طور خیر و فضیلت اخلاقی و نیز عشق و پرستش.

امّا اگر از ابتدا «تكامل» را صرف تغییر بدانیم كه حتّی وحدت مسیر هم برایش قائل نباشیم، یعنی برایش معیار هم قائل نباشیم، بگوییم مثلاً بشر گذشته در دوره های سابق حقیقت جویی را برای خود ارزش می دانست، ملاك انسانیّت حقیقت جویی بود، ولی امروز این معیار تغییر كرده، دیگر حقیقت جویی نیست و یك چیز دیگر است، در این صورت چگونه اسم این را «تكامل» می گذارید؟ «معیارها ثابت» غیر از این است كه انسان ثابت است. این دو را با هم اشتباه می كنند. اینها خیال می كنند اگر معیارهای انسانیّت را- كه همان مدار انسانیّت و مسیر انسانیّت است- ثابت دانستیم پس ما انسان را ثابت دانسته ایم. این مثل آن است كه اگر ما بگوییم كه مدار زمین به دور خورشید یك مدار ثابت و معیّنی است، یعنی زمین در حركت خودش به دور خورشید روی یك مدار بیضی شكل حركت می كند و فاصله اش از خورشید از فلان مقدار كمتر و از فلان مقدار بیشتر نمی شود، در بهار فاصله این قدر است، در پاییز این قدر، در زمستان این قدر و در تابستان این قدر؛ دیگری بگوید پس شما زمین را ثابت می دانید. نه، زمین متحرّك است، ولی متحرّك است در این مدار ثابت. زمین، ثابت باشد معنایش این است كه زمین در یك منزل از این مدار درجا می زند. امّا زمین دو جور می تواند متحرّك باشد: یكی اینكه در مدار معیّن حركت كند- حال می خواهد آن مدار خطّ مستقیم باشد یا خطّ منحنی، بیضی باشد یا دایره، هر چه می خواهد باشد- و دیگر اینكه یك حركتهای مضطربانه ای داشته باشد، گاهی به این طرف بپیچد گاهی به آن طرف، گاهی از آن طرف برود، گاهی برگردد به آن جایی كه از آنجا آمده؛ بازهم همیشه حركت كرده. البتّه در حركتهای مكانی به یك علّت خاص، تكامل فرض نمی شود.

پس اینكه حركت، مدارش ثابت باشد، مسیرش مشخّص باشد غیر از این است كه متحرّك، متحرّك نباشد و ثابت باشد. مثل این است كه اگر برای آپولو یك مسیر معیّن كرده اند از اینجا تا كره ی ماه، و این مسیر كه قبلاً معیّن شده، روی صفحه ی كاغذ آمده است و حتّی مشخّص است كه مثلاً در چهل و هشت ساعت و چند دقیقه و چند ثانیه ی دیگر در كجای این خط قرار خواهد گرفت و معلوم است كه در كجای كره ی ماه خواهد نشست، بگوییم پس آپولو ثابت است. خیر، مسیرش مشخّص است؛ مسیر مشخّص باشد غیر از این است كه خود این شی ء، ساكن باشد. ساكن بودنش این است كه در یك فاصله ی معیّن بایستد، نه بیاید به طرف زمین و نه برود به طرف ماه.