من امشب می خواهم در جواب یك سؤال بحث كنم. آن سؤال این است: این دنیای ما دنیای تغییر و تحوّل است. در این دنیا و از این اموری كه ما به چشم خود می بینیم، هیچ چیزی نیست كه برای همیشه باقی بماند؛ همه چیز عوض می شود، كهنه می شود، برچیده می شود، دوران عمرش منقضی می شود و به نهایت می رسد؛ آیا دین نیز همین طور است؟ آیا دین در تاریخ بشر دوره ی بخصوصی دارد كه اگر آن دوره ی بخصوص گذشت، دین هم حتماً و به حكم «جبر» باید برود و جای خود را به چیز دیگری بدهد؟ یا اینطور نیست؟ برای همیشه در میان مردم باقی خواهد بود، هر اندازه علیه دین نهضت و قیام بشود باز دین به شكل دیگر ظاهر می شود.

اینكه عرض كردم «به شكل دیگر» مقصودم این است كه بعد از مدّت موقّتی دوباره بازمی گردد، رفتنی نیست.

ویل دورانت كه شخصاً لا دین است، در كتاب درسهای تاریخ ضمن بحث درباره ی «تاریخ و دین» با نوعی عصبانیّت می گوید: «دین صد جان دارد، هر چیزی اگر یك بار میرانده شود برای همیشه می میرد مگر دین كه اگر صد نوبت میرانده شود باز زنده می شود» [1]. این را كه «دین مردنی نیست» می خواهم بر پایه ی علمی برای شما بیان كنم كه طبق قانون طبیعت چه چیز در دنیا از میان رفتنی است و چه چیز برای همیشه باقی خواهد ماند. البتّه نمی خواهم راجع به اشیاء خارج از اجتماع بشر صحبتی كرده باشم، بحثم فعلاً راجع به پدیده های اجتماعی است، راجع به آن چیزهایی است كه در زندگی اجتماعی ما هست؛ ببینیم طبق قانون خلقت چه چیزهایی برای همیشه باقی خواهد ماند و چه چیزهایی از میان می روند و زمان آنها را فرسوده و كهنه می كند.

---