مثال دوم از مدیریّت فردی كه با بعد دینی و مذهبی مجمع ما متناسب است مسأله ی3 عبادت است. باید اعتراف كنیم كه ما راه عبادت را نیز نمی دانیم، یعنی ما از نظر عبادت نیز قادر به اداره ی خود به نحو صحیح نیستیم. غالباً خیال می كنند كه چون عبادت خوب است پس هر چه بیشتر بهتر؛ فكر نمی كنند كه عبادت آنگاه اثر خود را می بخشد كه جذب روح شود و روح از آن به طور صحیح تغذیه نماید. همان طور كه معنی استفاده از غذای خوب این نیست كه هر چه بیشتر بهتر، معنی استفاده از عبادت نیز آن نیست. عبادت باید با نشاط روح توأم باشد. مقصودم این نیست كه قبلاً باید نشاطی وجود داشته باشد تا عبادت شروع شود. بسا افرادی كه هیچ وقت نشاط پیدا نكنند. خود نشاط تدریجاً با عبادت و انس با ذكر خدا پیدا می شود. اگر روی اصول صورت گیرد تدریجاً انس و علاقه و نشاط پیدا می شود. مقصود این است كه ظرفیّت انسان برای عبادت یك ظرفیّت محدود است؛ فرضاً انسان عبادت را با نشاط آغاز كند، پس از مدّتی كه بدن خسته شد نشاط هم از بین می رود و عبادت جنبه ی تحمیلی پیدا می كند و در حكم خوردنی نامطبوع و مهوّعی می گردد كه عكس العمل بدن این است كه آن را به وسیله ی استفراغ یا وسیله ی دیگر دفع نماید، نه در حكم غذای مطبوع كه عكس العمل بدن این است كه آن را جذب كند.

پیغمبر اكرم (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) خطاب به جابر بن عبد اللّه انصاری فرمود: «یا جابر! انّ هذا الدّین لمتین فاوغل فیه برفق و لا تبغّض الی نفسك عبادة اللّه» یعنی دین اسلام دینی است متین و محكم و منطقی و مبتنی بر ملاحظات دقیق روانی و اجتماعی، علی هذا با مدارا بران و عبادت را مبغوض و منفور نفس خودت قرار مده، یعنی طوری عمل نكن كه نفست عبادت را دشمن بدارد بلكه طوری عمل كن كه نفس، عبادت را دوست بدارد و به آن با میل و رغبت اقبال نماید و در خود جذب نماید. بعد اضافه فرمود: «فإنّ المنبتّ لا ارضا قطع و لا ظهرا ابقی. » [1] یعنی آنكه چند منزل یكی می راند نه مسافت را طی می كند و نه پشت سالم برای مركب خود باقی می گذارد. سواره ای كه میزان توانایی مركوب را در نظر نمی گیرد و تنها شلاّق را می شناسد، و شلاّقكش دو منزل یكی و سه منزل یكی می تازد، یك وقت می بیند كه حیوان در حالی كه پشتش زخم شده زانو بر زمین زد و خوابید و قدم از قدم بر نمی دارد زیرا نمی تواند بردارد.

پیغمبر اكرم در حدیث دیگر فرمود:

در این حدیث، رسول اكرم می خواهد بفرماید تنها كسانی از ثمرات و نتایج عالی عبادت بهره مند می گردند كه عبادت را طوری انجام دهند كه قلب آنها عاشقانه عبادت را انتخاب كند و بپذیرد.

خوب عبادت كردن و از مواهب آن بهره مند شدن حساب و قاعده و به اصطلاح مكانیسمی دارد و مربوط است به حسن مدیریّت خود؛ یعنی خود را، احساسات خود را، عواطف خود را، غرایز خود را و بالاخره قلب و دل خود را خوب اداره كردن. دل و احساس و عاطفه از هر چیز دیگر بیشتر نیازمند به مدیریّت صحیح است. اكنون بر می گردیم به مدیریّت اجتماعی.

---