یكی از آن دو مفهوم در اصطلاحات اسلامی- بالاخص در فقه اسلامی- به نام «رشد» نامیده می شود؛ اصطلاحی است مأخوذ از قرآن مجید. مفهوم دیگری كه بهتر و درست تر باید با آن آشنا شویم مفهوم «امامت» و به وجهی «هدایت» است. در این باره توضیح مختصری می دهم تا نتایجی را كه می خواهم، بتوانم از عرایض خود بگیرم.

«رشد» كلمه ای است كه از قرآن مجید گرفته شده است. قرآن مجید در مورد كودكان بی سرپرست كه دارای ثروت هستند، این اصطلاح را به كار برده است؛ در مورد یتیمان می فرماید: «یتیمانی كه سرپرست خود را از دست داده اند و مملوك و ثروتی دارند، تا زمان بلوغ بر آنها قیمومت كنید و ثروتشان را در اختیارشان قرار ندهید» . البتّه بلوغ شرط لازم است ولی كافی نیست زیرا علاوه بر بلوغ، «رشد» لازم است. تعبیر آیه این است: «حَتّی إِذا بَلَغُوا اَلنِّكاحَ، فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَیْهِمْ أَمْوالَهُمْ. » [1] برای آنكه ثروتشان را در اختیارشان قرار دهید، رسیدن به حدّ بلوغ طبیعی یعنی بلوغ نكاح و بلوغ جنسی كافی نیست؛ زمانی كه رشد در آنها احساس شد می توان ثروت را در اختیارشان قرار داد.

در فقه و سنّت اسلامی نظیر همین مطلب در مورد ازدواج آمده است. در فقه اسلامی محرز و مسلّم است كه برای ازدواج، تنها عقل و بلوغ كافی نیست یعنی یك پسر به صرف آنكه عاقل و بالغ است نمی تواند با دختری ازدواج كند، همچنانكه برای دختر نیز عاقله بودن و رسیدن به سنّ بلوغ دلیل كافی برای ازدواج نیست؛ علاوه بر بلوغ و علاوه بر عقل، رشد لازم است. عقل غیر از رشد است و مسأله ی دیگری است. افراد یا عاقل اند و یا مجنون. عاقلها به دو نوع تقسیم می شوند: یا رشید هستند یا غیر رشید؛ یعنی انسان عاقل و بالغ ممكن است رشید باشد و ممكن است غیر رشید.

قبل از توضیح این اصطلاح، لازم است برای رفع اشتباه، به یك اصطلاح شایع امروز خودمان در زبان فارسی اشاره كنم.

در اصطلاح متداول فارسی امروز، به كسی «رشید» می گوییم كه اندام خیلی موزون و برازنده ای داشته باشد. عرب این را «رشیق» می گوید نه «رشید» . «رشد» در اصطلاح فقهی مربوط به اندام نیست، یك نوع كمال روحی است. مثلاً در مورد ازدواج، پسری كه می خواهد ازدواج كند باید معنی و هدف و ارزش نتایج ازدواج را درك كند و قدرت تشخیص و انتخاب و اراده داشته باشد؛ به صرف تلقین این و آن، شخصی را به عنوان همسر انتخاب نكرده باشد؛ همچنانكه دختر نیز برای انتخاب همسر باید «رشد» داشته باشد.

به یاد دارم كه در قباله های قدیم وقتی اسم زوج و زوجه را می نوشتند، درباره ی زوج می نوشتند: «العاقل البالغ الرّشید» و درباره ی زوجه می نوشتند: «العاقلة البالغة الرَّشیدة» یعنی این مرد كه ازدواج كرده است، مردی عاقل، بالغ و رشید است و این زن هم زنی عاقله و بالغه و رشیده است؛ یعنی علاوه بر عقل و بلوغ دارای رشد است.

اینها كه در قباله های قدیم نوشته می شد به معنی این بود كه عاقدها می خواستند مدّعی شوند كه ما رعایت همه ی جوانب فقهی را كرده ایم؛ اما واقعاً و عملاً آیا این امر مهم رعایت می شد یا نه، آیا واقعاً به مسأله ی رشد پسران و دختران بر طبق فقه اسلامی عمل می شد یا نه، مطلب دیگری است و تا حدّی شرم آور است.

---