یكی از اعجاب آمیزترین موضوعات در تاریخ علوم و فلسفه ی اسلامی استعداد پایان ناپذیر منابع اسلامی، مخصوصاً قرآن كریم، برای تحقیق و كشف و استنباط است. اختصاص به مسائل فقهی و حقوقی ندارد، در همه ی قسمتها چنین است. هر كتاب بشری، هر چند شاهكار باشد، استعداد محدود و پایان پذیری برای تحقیق و مطالعه دارد و كار كردن چند نفر متخصّص كافی است كه تمام نكات آن را روشن نماید؛ امّا قرآن در طول چهارده قرن با آنكه همیشه صدها متخصّص روی آن كار می كرده اند، نشان داده است كه از نظر تحقیق و اجتهاد، استعداد پایان ناپذیری دارد. قرآن از این نظر مانند طبیعت است كه هر چه بینشها وسیع تر و عمیق تر می گردد و تحقیقات و مطالعات بیشتر انجام می گیرد راز جدیدتری به دست می آید. یك مطالعه ی دقیق درباره ی مسائل مربوط به مبدأ و معاد، حقوق، فقه، اخلاق، قصص تاریخی و طبیعیّات كه در قرآن آمده است با مقایسه با «بینش» هایی كه در طول چهارده قرن پدید آمده و كهنه شده تا به امروز رسیده است، حقیقت را روشن می كند.

بینشها هر چه پیشتر رفته و وسیع تر و عمیق تر گشته خود را با قرآن متجانس تر یافته است؛ و حقّاً كتابی آسمانی كه در عین حال معجزه ی باقیه ی آورنده ی خویش است باید چنین باشد.

بزرگترین دشمن قرآن جمود و توقّف بر بینش مخصوص یك زمان و یك دوره ی معیّن است، همچنانكه بزرگترین مانع شناخت طبیعت این بود كه علما فكر می كردند شناخت طبیعت همان است كه در گذشته به وسیله ی افرادی از قبیل ارسطو و افلاطون و غیرهم صورت گرفته است.

اینكه قرآن كریم، و حتّی كلمات جامعه ی خود رسول اكرم، استعداد كاوش و تحقیق پایان ناپذیری دارند و نباید نظرها محدود شود، از اوّل مورد توجّه پیشوای بزرگ اسلام بوده است و آن را به یاران خود گوشزد می فرموده است. رسول اكرم مكرّر در كلمات خویش به این نكته اشاره فرموده است كه قرآن را به بینش مخصوص یك عصر و زمان محدود نكنید. فرمود:

از امام صادق (علیه السّلام) پرسش شد:

امام جواب داد:

رسول اكرم آنگاه كه تأكید می كرد سخنانش را دقیقاً ضبط كنند و به طبقات بعد ابلاغ نمایند، مخصوصاً روی این نكته تأكید كرده است كه ممكن است آن كه از من می شنود بینشی نداشته باشد و صرفاً رابط و منتقل كننده باشد به یك صاحب بینش، و هم ممكن است از بینش بهره مند باشد ولی آن كس كه برای او نقل و روایت می شود بینش بیشتر و عمیق تر داشته باشد. [3] تاریخ نشان داده است كه اعصار بعدی، فهم و بینش بیشتری در درك معانی و مفاهیم گفته های آن حضرت نشان دادند.

---