اعتقاد معتزله به اصل «منزلة بین المنزلتین» به دنبال دو عقیده ی متضاد بود كه قبلاً در جهان اسلام راجع به كفر و ایمان فسّاق پدید آمد. برای اولین بار «خوارج» این عقیده را اظهار كردند كه ارتكاب گناه كبیره بر ضدّ ایمان است یعنی مساوی با كفر است پس مرتكب گناه كبیره كافر است.

چنانكه می دانیم خوارج در اثر حادثه ی «حكمیّت» در جنگ صفّین پدید آمدند و ظهورشان در نیمه ی اول قرن اول هجری، یعنی در حدود سال 37 هجری مقارن با خلافت امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) بوده است.

در نهج البلاغه آمده است كه امیر المؤمنین با آنها درباره ی این مسأله مباحثه كرد و با ادلّه ی متقنی نظریّه ی آنها را باطل ساخت. خوارج، بعد از حضرت امیر نیز بر ضدّ خلفای زمان، و اهل امر به معروف و نهی از منكر و اهل تكفیر و تفسیق بودند. چون غالب خلفا مرتكب گناهان كبیره می شدند طبعاً خوارج آنها را كافر می دانستند و به همین جهت خوارج همواره در قطب مخالف سیاستهای حاكم قرار داشتند.

گروه دیگری به وجود آمدند (یا آنها را سیاستها به وجود آوردند) كه به نام «مرجئه» خوانده می شدند. مرجئه از لحاظ ارزش تأثیر گناه، در نقطه ی مقابل خوارج قرار داشتند. آنها می گفتند اساس كار این است كه انسان از نظر عقیده و ایمان كه مربوط به قلب است مسلمان باشد؛ اگر ایمان كه امر قلبی است درست بود، مانعی ندارد كه عمل انسان فاسد باشد؛ ایمان، كفّاره ی عمل بد است.

رأی و عقیده ی مرجئه به نفع دستگاه حاكم بود، یعنی موجب می شد كه مردم اهمیّت زیادی برای فسق و فجورهای آنها قائل نشوند و آنها را با همه ی تبهكاریها اهل بهشت بدانند. مرجئه صریحاً می گفتند: «پیشوا هر چند گناه كند مقامش باقی است و اطاعتش واجب است و نماز پشت سر او صحیح است» . به همین دلیل خلفای جور از مرجئه حمایت می كردند. مرجئه می گفتند فسق و گناه هر چند كبیره باشد مضرّ به ایمان نیست، پس مرتكب كبیره مؤمن است نه كافر.

معتزله عقیده ی میانه ای ابراز داشتند، گفتند مرتكب كبیره نه مؤمن است و نه كافر، برزخ میان آن دو است. معتزله نام این مرحله ی میانه را «منزلة بین المنزلتین» گذاشتند. گویند اول كسی كه این عقیده را ابراز كرد «واصل بن عطاء» شاگرد «حسن بصری» بود. روزی واصل در محضر استادش نشسته بود كه همین مسأله ی مورد اختلاف خوارج و مرجئه را پرسیدند. پیش از اینكه حسن جوابی بدهد واصل گفت: به عقیده ی من اهل كبائر فاسقند نه كافر. بعد، از جمعیّت جدا شد- و به قولی حسن بصری او را اخراج كرد- و كناره گرفت و به تبلیغ عقیده ی خود پرداخت. شاگرد و برادر زنش «عمرو بن عبید» نیز به او ملحق شد. اینجا بود كه حسن گفت: «اعتزل عنّا» یعنی واصل از ما جدا شد، و به قولی مردم گفتند: «اعتزلا قول الامّة» یعنی واصل و عمرو بن عبید از قول همه ی امّت جدا شدند و قول سومی اختراع كردند.