درباره ی آغاز علم كلام و اینكه از چه وقت در میان مسلمین پدید آمد نمی توان دقیقاً اظهار نظر كرد. آنچه مسلّم است این است كه در نیمه ی دوم قرن اوّل هجری پاره ای از مسائل كلامی از قبیل بحث جبر و اختیار و بحث عدل در میان مسلمین مطرح بوده است و شاید نخستین حوزه ی رسمی این مباحث حوزه ی درس حسن بصری متوفّی در 110 هجری است.

در میان مسلمین دو شخصیّت از شخصیّتهای نیمه ی دوم قرن اوّل نام برده می شوند كه سخت از اختیار و آزادی انسان دفاع می كرده اند: معبد جهنی و غیلان دمشقی. در مقابل، افرادی بوده اند كه طرفدار عقیده ی جبر بوده اند. معتقدان به اختیار و آزادی به نام «قدری» و منكران آن به نام «جبری» معروف شدند.

تدریجاً موارد اختلاف این دو دسته به یك سلسله مسائل دیگر در الهیّات، طبیعیّات و اجتماعیّات و برخی مسائل مربوط به انسان و معاد كشیده شد و مسأله ی جبر و اختیار یكی از مسائل مورد اختلاف بود. قدریّون در این دوره ها به نام «معتزله» خوانده شدند و جبریّون به نام «اشاعره» .

مستشرقین و اتباع آنها اصرار دارند كه آغاز بحثهای استدلالی در جهان اسلام را از اینجا و یا امثال آن بدانند. اما حقیقت این است كه بحث استدلالی درباره ی اصول اسلامی از خود قرآن كریم آغاز شده است و در سخنان رسول اكرم (ص) و مخصوصاً در خطب امیر المؤمنین (ع) تعقیب و تفسیر شده است گواینكه سبك و اسلوب این مباحث با سبك و اسلوبی كه متكلّمین اسلامی داشتند متفاوت است.