بحث خود را از توحید آغاز می كنیم. توحید مراتب و اقسام دارد: توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید افعالی، توحید در عبادت.

توحید ذاتی یعنی اینكه ذات پروردگار یگانه است، مثل و مانند ندارد، ماسوا همه مخلوق اوست و دون درجه و مرتبه ی او در كمال، بلكه قابل نسبت به او نیست. آیه ی كریمه ی لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ [1]و یا آیه یوَ لَمْ یَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ [2]مبیّن توحید ذاتی است.

توحید صفاتی یعنی صفات خداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، اراده، ادراك، سمیعیّت، بصیریّت، حقایقی غیر از ذات پروردگار نیستند، عین ذات پروردگارند، به این معنی كه ذات پروردگار به نحوی است كه همه ی این صفات بر او صدق می كند و یا (به قولی) به نحوی است كه آثار این صفات بر او مترتّب است.

توحید افعالی یعنی نه تنها همه ی ذاتها، بلكه همه ی كارها (حتی كارهای انسان) به مشیّت و اراده ی خداوند است و به نحوی خواسته ی ذات مقدّس اوست.

توحید در عبادت یعنی جز ذات پروردگار هیچ موجودی شایسته ی عبادت و پرستش نیست، پرستش غیر خداوند مساوی است با شرك و خروج از دایره ی توحید اسلامی.

توحید در عبادت از نظری با سایر اقسام توحید فرق دارد، زیرا آن سه قسم دیگر مربوط است به خدا و این قسم مربوط است به بندگان. به عبارت دیگر، یگانگی ذات و منزّه بودنش از مثل و مانند، و یگانگی او در صفات، و یگانگی او در فاعلیّت از شئون و صفات او است؛ اما توحید در عبادت یعنی لزوم یگانه پرستی، پس توحید در عبادت از شئون بندگان است نه از شئون خداوند. ولی حقیقت این است كه توحید در عبادت نیز از شئون خداوند است زیرا توحید در عبادت یعنی یگانگی خداوند در شایستگی برای معبودیّت، پس او یگانه معبود به حق است. كلمه ی «لا اله الاّ اللّه» همه ی مراتب توحید را شامل است و البته مفهوم ابتدائی آن، توحید در عبادت است.

توحید ذاتی و توحید در عبادت جزء اصول اولیّه ی اعتقادی اسلامی است، یعنی اگر كسی در اعتقادش به یكی از این دو اصل خللی باشد جزء مسلمین محسوب نمی گردد. احدی از مسلمین با این دو اصل مخالف نیست.

اخیراً فرقه ی وهّابیّه- كه پیرو محمد بن عبد الوهّاب اند و او تابع ابن تیمیّه ی حنبلی شامی است- مدّعی شده اند كه پاره ای از اعتقادات مسلمین مثل اعتقاد به شفاعت، و پاره ای از اعمال مسلمین مانند توسّلات و استمدادات از انبیاء و اولیاء بر ضدّ اصل توحید در عبادت است، ولی سایر مسلمین اینها را منافی با توحید در عبادت نمی دانند. پس اختلاف وهابیّه با سایر مسلمین در این نیست كه آیا یگانه موجود شایسته ی پرستش، خداوند است یا غیر خداوند، مثلاً انبیاء و اولیاء نیز شایسته پرستش اند؛ در این جهت تردید نیست كه غیر خدا شایسته ی پرستش نیست، اختلاف در این است كه آیا استشفاعات و توسّلات، عبادت است یا نه؟ پس نزاع فیما بین، صغروی است نه كبروی. علمای اسلام با بیانات مبسوط و مستدل، نظریّه ی وهّابیان را رد كرده اند.

توحید صفاتی همان است كه مورد اختلاف معتزله و اشاعره است. اشاعره، منكر توحید صفاتی می باشند و معتزله طرفدار. توحید افعالی نیز مورد اختلاف معتزله و اشاعره است با این تفاوت كه در اینجا كار برعكس است، یعنی اشاعره طرفدار توحید افعالی و معتزله منكر آن می باشند.

اینكه معتزله خود را «اهل التوحید» می خوانند و توحید را یكی از اصول پنج گانه ی خویش می شمارند، مقصودشان توحید صفاتی است نه توحید ذاتی یا توحید در عبادت (زیرا این دو قسم از توحید محلّ خلاف نیست) و نه توحید افعالی، زیرا اوّلاً معتزله منكر توحید افعالی می باشند و ثانیاً عقیده ی خویش را در مورد توحید افعالی تحت عنوان «اصل عدل» كه اصل دوم از اصول پنج گانه ی آنهاست بیان می كنند.

اشاعره و معتزله در باب توحید صفاتی و توحید افعالی سخت در دو قطب مخالف قرار گرفته اند؛ معتزله طرفدار توحید صفاتی و منكر توحید افعالی می باشند و اشاعره بالعكس، و هر كدام استدلالهایی در این زمینه آورده اند. ما در فصل مربوط، عقیده ی خاصّ شیعه را درباره ی این دو قسم توحید بیان خواهیم كرد.

---