انسان در مرحله ی اوّل مانند هر جاندار دیگر جهان را احساس می كند و آنچه احساس كرده به حافظه می سپارد، ولی انسان دارای قدرت تفكّر و تعقّل است و همین جهت او را از جانداران دیگر ممتاز ساخته است و با این نیرو به تعقّل اشیاء كه نوعی دیگر از شناخت است می پردازد. در این مرحله از شناخت، انسان از یك عدّه صور مشابه، یك مفهوم عام و كلّی می سازد، كلّیات را دسته بندی می كند و هر گروه را در مقوله ای خاص جای می دهد: كمّیت، كیفیّت، اضافه، جوهر و غیره؛ در اثر یك سلسله تجارب به خواصّ و آثار اشیاء پی می برد و آنچه را در مورد برخی افراد كلّی به حكم تجربه یافته است به سایر افراد تعمیم می دهد و قانون كلّی و عام كشف می كند.

مسأله ی تعمیم موارد آزموده شده به موارد آزموده نشده، از مشكلات فن است.

طرفداران ماتریالیسم دیالكتیك طبق معمول از كنار معركه رد می شوند و زحمت درگیری در این مسائل را به خود نمی دهند؛ با یك چند جمله ی ساده خود را راحت می كنند و می گویند:

غافل از آنكه اگر تعقّل از نوع جهش و گذار از كمّیت به كیفیّت باشد، دیگر شناخت تعقّلی، انعكاس جهان خارج نیست، زیرا در هر جهش و گذار از كمّیت به كیفیّت، شی ء تغییر ماهیّت و نوعیّت می دهد و یكسره دگرگون می شود و چیز دیگر می گردد. اگر احساس، انعكاس دنیای خارج است و سپس تغییر ماهیّت داده، به صورت تعقّل در می آید، پس رابطه ی تعقّل با دنیای خارج بریده است، یعنی ایده آلیسم.

حقیقت این است كه تمام سیستمهای فلسفی غرب در نشان دادن مكانیسم تعمیم درمانده اند. راسل ابائی ندارد كه درماندگی خویش را اعلام نماید [2].

ما نظر به اینكه به هر حال این نوع از شناخت منطقی مورد قبول همگان است، بحث درباره ی مكانیسم تعمیم را، از نظر فلسفه ی اسلامی، ضروری نمی دانیم. آنچه اینجا لازم است یادآوری شود این است كه شناخت منطقی منحصر به شناخت تجربی تعمیمی نیست. در شناخت تجربی، ذهن نخست مواردی را در عمل می آزماید و سپس حكم را از موارد آزموده شده به موارد مشابه گسترش می دهد. در حقیقت، عمل شناختی ذهن به صورت یك حركت افقی صورت می گیرد.

---