علمای دین شناسی و نویسندگان تواریخ مذاهب معمولا تحت عنوان «ادیان» بحث می كنند، مثلا می گویند دین ابراهیم، دین یهود، دین مسیح و دین اسلام، هر یك از پیامبران صاحب شریعت را آورنده ی یك دین می دانند. اصطلاح شایع میان مردم نیز همین است.

ولی قرآن اصطلاح و طرز بیان ویژه ای دارد كه از بینش خاصّ قرآنی سرچشمه می گیرد. از نظر قرآن دین خدا از آدم تا خاتم یكی است. همه ی پیامبران اعمّ از پیامبران صاحب شریعت و پیامبران غیر صاحب شریعت به یك مكتب دعوت می كرده اند.

اصول مكتب انبیاء كه دین نامیده می شود یكی بوده است. تفاوت شرایع آسمانی یكی در یك سلسله مسائل فرعی و شاخه ای بوده كه بر حسب مقتضیات زمان و خصوصیّات محیط و ویژگیهای مردمی كه دعوت می شده اند متفاوت می شده است و همه شكلهای متفاوت و اندامهای مختلف یك حقیقت و به سوی یك هدف و مقصود بوده است، و دیگر در سطح تعلیمات بوده كه پیامبران بعدی به موازات تكامل بشر، در سطح بالاتری تعلیمات خویش را كه همه در یك زمینه بوده القاء كرده اند. مثلا میان تعلیمات و معارف اسلام در مورد مبدأ و معاد و جهان، و معارف پیامبران پیشین از نظر سطح مسائل، تفاوت از زمین تا آسمان است، و به تعبیر دیگر، بشر در تعلیمات انبیاء مانند یك دانش آموز بوده كه او را از كلاس اوّل تا آخرین كلاس بالا برده اند. این، تكامل دین است نه اختلاف ادیان. قرآن هرگز كلمه ی «دین» را به صورت جمع (ادیان) نیاورده است. از نظر قرآن آنچه وجود داشته است دین بوده نه ادیان. یك تفاوت پیامبران با نوابغ و فلاسفه ی بزرگ این است كه فلاسفه هر كدام مكتب مخصوص به خود داشته اند، از این رو همیشه در جهان «فلسفه ها» وجود داشته نه «فلسفه» ، ولی پیامبران الهی همیشه مؤیّد و مصدّق یكدیگر بوده اند و یكدیگر را نفی نكرده اند. هر كدام از پیامبران اگر در محیط و زمان پیامبر دیگر می بود مانند او قانون و دستور العمل می آورد.

قرآن تصریح می كند كه پیامبران یك رشته ی واحدی را تشكیل می دهند و پیامبران پیشین مبشّر پیامبران پسین بوده اند و پسینیان مؤیّد و مصدّق پیشینیان بوده اند، و هم تصریح می كند كه از همه ی پیامبران بر این مطلب كه مبشّر و مؤیّد یكدیگر باشند پیمان اكید و شدید گرفته شده است، می گوید:

یاد كن هنگامی را كه خداوند از همه ی پیامبران پیمان گرفت كه آنگاه كه به شما كتاب و حكمت دادم و سپس فرستاده ای آمد كه آنچه را با شماست تصدیق می كند، به او ایمان آورید و او را یاری نمایید. خداوند گفت: آیا اقرار و اعتراف كردید و این بار را به دوش گرفتید؟ همه گفتند: اقرار كردیم. خداوند گفت: پس همه گواه باشید، من نیز از گواهانم [1].

قرآن كریم كه دین خدا را از آدم تا خاتم یك جریان پیوسته معرّفی می كند نه چند تا، یك نام روی آن می گذارد و آن «اسلام» است. البتّه مقصود این نیست كه در همه ی دوره ها دین خدا با این نام خوانده می شده است و با این نام در میان مردم معروف بوده است، بلكه مقصود این است كه حقیقت دین دارای ماهیّتی است كه بهترین معرّف آن لفظ اسلام است، و این است كه می گوید:

إِنَّ اَلدِّینَ عِنْدَ اَللّهِ اَلْإِسْلامُ [2].

دین در نزد خدا اسلام است.

یا می گوید:

ما كانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لكِنْ كانَ حَنِیفاً مُسْلِماً [3].

ابراهیم نه یهودی و نه نصرانی بلكه حق جو و مسلم بود.

---