اعجاز قرآن از نظر معانی نیازمند به بحث وسیع تری است و لااقل نیازمند به یك كتاب است، ولی می توان به طور مختصر زمینه ای به دست داد. مقدّمتا باید بدانیم قرآن چه نوع كتابی است؟ آیا كتاب فلسفی است؟ آیا كتاب علمی است؟ آیا كتاب ادبی است؟ آیا كتاب تاریخی است؟ و یا صرفا یك اثر هنری است؟ پاسخ این است كه قرآن هیچ كدام از اینها نیست. همچنانكه پیامبر اكرم، بلكه عموم پیغمبران، تیپ جدایی هستند، نه فیلسوف اند، نه عالم، نه ادیب، نه مورّخ و نه هنرمند و یا صنعتگر و در عین حال مزایای همه ی آنها را- با چیزهایی اضافه- دارند، قرآن نیز كه كتاب آسمانی است، نه فلسفه است و نه علم و نه تاریخ و نه ادبیّات و اثر هنری، در عین حال مزایای همه ی آنها را دارد بعلاوه ی یك سلسله مزایای دیگر.

قرآن كتاب راهنمایی بشر است و در واقع كتاب «انسان» است امّا انسان آنسان كه خدای انسان او را آفریده و پیامبران آمده اند او را به خودش بشناسانند و راه سعادتش را به او بازگو كنند، و چون كتاب انسان است پس كتاب «خدا» هم هست، زیرا انسان همان موجودی است كه خلقتش از ما قبل این جهان آغاز می شود و به ما بعد این جهان منتهی می گردد، یعنی انسان از نظر قرآن نفخه ی روح الهی است و خواه ناخواه به سوی خدای خودش بازگشت می كند. این است كه شناسایی خدا و شناسایی انسان از یكدیگر جدا نیست. انسان تا خود را نشناسد خدای خود را به درستی نمی تواند بشناسد. از طرف دیگر، تنها توأم با شناختن خداست كه انسان به واقعیّت حقیقی خود پی می برد.

انسان در مكتب پیامبران- كه قرآن كامل ترین بیان آن است- با انسانی كه بشر از راه علوم می شناسد بسی متفاوت است، یعنی این انسان بسی گسترده تر است.

انسانی كه بشر از راه علوم می شناسد، در میان دو پرانتز (تولّد- مرگ) قرار دارد و قبل و بعد این پرانتزها را تاریكی گرفته است و از نظر علوم بشری مجهول است، ولی انسان قرآن این پرانتزها را ندارد، از جهان دیگر آمده است و در مدرسه ی دنیا باید خود را تكمیل كند و آینده اش در جهان دیگر بستگی دارد به نوع فعّالیّت و تلاش و یا تنبلی و سستی ای كه در مدرسه ی این جهان انجام می دهد. تازه انسان میان تولّد و مرگ - آنچنان كه بشر می شناسد- بسی سطحی تر است از آنچه پیامبران می شناسانند.

انسان قرآن باید بداند:

از كجا آمده است؟ به كجا می رود؟ در كجا هست؟ چگونه باید باشد؟ چه باید بكند؟ انسان قرآن آنگاه كه به این پنج سؤال عملا درست پاسخ گفت سعادت واقعی اش در این جهان كه هست و در جهانی كه باید برود تأمین می گردد.

این انسان برای اینكه بداند از كجا آمده و از چه منبعی آغاز شده است باید خدای خود را بشناسد، و برای اینكه خدای خود را بشناسد باید در جهان و انسان به عنوان آیات آفاقی و انفسی مطالعه كند و در عمق وجود و هستی تعمّق نماید.

و برای اینكه بداند به كجا می رود، باید درباره ی آنچه قرآن آن را «بازگشت به خدا» می نامد، یعنی معاد و حشر اموات، هراسهای قیامت و نعمتهای جاویدان و عذابهای سخت و احیانا جاویدان آن و بالأخره مراحل و منازلی كه در پیش دارد تأمّل كند و از آنها آگاهی یابد و بدانها اعتقاد پیدا كند و ایمان آورد و خدا را همچنانكه اوّل و نقطه ی آغاز موجودات می شناسد، آخر و نقطه ی بازگشت موجودات نیز بشناسد.

و برای اینكه بداند در كجا هست، باید نظامات و سنن جهان را بشناسد و مقام و موقع انسان را در میان سایر موجودات درك كند و خود را در میان موجودات بازیابد. و برای اینكه بداند چگونه باید باشد، باید خلقها و خویهای انسانی را بشناسد و خودش را بر اساس آن خلقها و خویها بسازد.

و برای آنكه بداند چه باید بكند، باید یك سلسله مقرّرات و احكام فردی و اجتماعی را گردن نهد.

انسان قرآن علاوه بر همه ی اینها باید به یك سلسله موجودات نامحسوس و غیر مرئی، و به تعبیر خود قرآن «غیب» ، به عنوان مظاهر و مجاری اراده ی الهی در نظام هستی ایمان بیاورد، و هم باید بداند كه خداوند متعال در هیچ زمانی بشر را كه به هدایت آسمانی نیاز داشته است، مهمل نگذاشته و یك عدّه افراد نخبه كه پیامبران خدا و راهنمایان بشر بوده اند، از طرف خداوند مبعوث شده و پیام الهی را رسانده اند.

انسان قرآن به طبیعت به عنوان «آیت» و به تاریخ به عنوان یك «آزمایشگاه» واقعی كه درستی تعلیمات پیامبران را می رساند، نظر می افكند.

آری، انسان قرآن چنین است و مسائلی كه در قرآن برای انسان طرح شده اینها بعلاوه ی برخی مسائل دیگر است.