توحید افعالی یعنی درك و شناختن اینكه جهان، با همه ی نظامات و سنن و علل و معلولات و اسباب و مسبّبات، فعل او و كار او و ناشی از اراده ی اوست. موجودات عالم همچنانكه در ذات استقلال ندارند و همه قائم به او و وابسته به او هستند و او به تعبیر قرآن «قیّوم» همه ی عالم است، در مقام تأثیر و علّیت نیز استقلال ندارند، و در نتیجه خداوند همچنانكه در ذات شریك ندارد در فاعلیّت نیز شریك ندارد. هر فاعل و سببی، حقیقت خود و وجود خود و تأثیر و فاعلیّت خود را از او دارد و قائم به اوست. همه ی حولها و قوّه ها «به او» است (ما شاء اللّه و لا قوّة الاّ به، لا حول و لا قوّة الاّ باللّه) .

انسان كه یكی از موجودات است و مخلوق اوست، مانند همه ی آنها علّت و مؤثّر در كار خود و بالاتر از آنها مؤثّر در سرنوشت خویش است، امّا به هیچ وجه موجودی «مفوّض» و «به خود وانهاده» نیست (بحول اللّه و قوّته أقوم و اقعد) . اعتقاد به تفویض و وانهادگی یك موجود- اعمّ از انسان و غیر انسان- مستلزم اعتقاد به شریك بودن آن موجود با خدا در استقلال و در فاعلیّت است و استقلال در فاعلیّت، مستلزم استقلال در ذات است و با توحید ذاتی منافی است، چه رسد به توحید افعالی.

اَلْحَمْدُ لِلّهِ اَلَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ شَرِیكٌ فِی اَلْمُلْكِ وَ لَمْ یَكُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ اَلذُّلِّ وَ كَبِّرْهُ تَكْبِیراً. [1] سپاس ذات خدا را، آن كه همسر و فرزند نگرفت و برای او شریكی در مدیریّت جهان و همچنین كمكی از روی ناتوانی برای اداره ی عالم نیست. او را بزرگ و برتر بدان، بزرگ و برتر دانستنی كه لایق ذات پاك او باشد.

---