موجودات محسوس و مشهود، چه از نظر اصل هستی و چه از نظر كمالات هستی، موجوداتی نسبی می باشند، یعنی اگر فی المثل آنها را به بزرگی و عظمت یا به توانایی و قدرت و یا به جمال و زیبایی و یا به سابقه و قدمت و حتّی به هستی و «بود» توصیف كنیم، از جنبه ی مقایسه با اشیاء دیگر است. مثلا اگر می گوییم خورشید بزرگ است، یعنی نسبت به ما و زمین ما و ستارگانی كه جزء منظومه ی خورشیدی ما هستند بزرگ است، امّا همین خورشید نسبت به برخی ستارگان كوچك است، و اگر می گوییم قدرت فلان كشتی یا فلان حیوان زیاد است، یعنی با مقایسه با قدرت انسان یا ضعیف تر از انسان. همچنین جمال و زیبایی و علم و دانایی، حتّی هستی و بود یك چیز، نسبت به هستی و بود دیگر «نمود» است. هر هستی و هر كمال و هر دانایی و هر جمال و هر قدرت و عظمت و هر جلالی را كه در نظر بگیریم نسبت به پایین تر از خود است، امّا بالاتر از آن هم می توان فرض كرد و نسبت به آن بالاتر، همه ی این صفات تبدیل به ضدّ خود می شود، یعنی نسبت به بالاتر بود، نمود و كمال، نقص و دانایی، جهل و جمال، زشتی و عظمت و جلال، حقارت می شود.

نیروی عقل و اندیشه ی انسان كه بر خلاف حواس، تنها به ظواهر قناعت نمی كند و شعاع خویش را تا درون سراپرده ی هستی نفوذ می دهد، حكم می كند كه هستی نمی تواند منحصر و محدود به این امور محدود و متغیّر و نسبی و مشروط و نیازمند بوده باشد.

این سراپرده ی هستی كه در مقابل خویش می بینیم در مجموع به خود ایستاده است و تكیه به خویشتن دارد. ناچار حقیقت نامحدود و پایدار و مطلق و غیر مشروط و بی نیاز كه تكیه گاه همه ی هستیها می باشد و در همه ی ظروف و همه ی زمانها حضور دارد، موجود است و اگر نه سراپرده ی هستی نمی توانست روی پای خود بایستد، یعنی اساسا سراپرده ی هستی در كار نبود، عدم و نیستی محض در كار بود.

قرآن كریم خداوند را با صفاتی از قبیل «قیّوم» ، «غنی» و «صمد» یاد می كند و به این وسیله یادآوری می كند كه سراپرده ی هستی نیازمند به حقیقتی است كه «قائم» به آن حقیقت باشد. آن حقیقت، تكیه گاه و نگهدارنده ی همه ی چیزهای محدود نسبی و مشروط است. او بی نیاز است، زیرا همه چیز دیگر نیازمند است. او «پر» و كامل (صمد) است، زیرا همه چیز دیگر غیر از او از درون خالی است و نیازمند به حقیقتی است كه درون او را از هستی «پر» كند.

قرآن كریم موجودات محسوس و مشهود را «آیات» (نشانه ها) می نامد، یعنی هر موجودی به نوبه ی خود نشانه ای از هستی نامحدود و از علم، قدرت، حیات و مشیّت الهی می باشد. از نظر قرآن مجید سراسر طبیعت مانند كتابی است كه از طرف مؤلّفی دانا و حكیم تألیف شده است و هر سطر بلكه هر كلمه اش نشانه ای از دانایی و حكمت بی منتهای مؤلّف خود دارد. از نظر قرآن هر اندازه بشر با نیروی علم، به شناخت اشیاء نائل گردد، بیش از پیش به آثار قدرت و حكمت و عنایت و رحمت الهی واقف می گردد.

هر علمی از علوم طبیعت در عین اینكه از یك نظر طبیعت شناسی است، از دیده ای دیگر و با نظری عمیق تر، خداشناسی است.

برای آنكه با منطق قرآن درباره ی «طبیعت شناسی به منظور خداشناسی» آشنا شویم، به عنوان نمونه یك آیه از آیات بسیار قرآن را در این زمینه ذكر می كنیم:

إِنَّ فِی خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلافِ اَللَّیْلِ وَ اَلنَّهارِ وَ اَلْفُلْكِ اَلَّتِی تَجْرِی فِی اَلْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ اَلنّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اَللّهُ مِنَ اَلسَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ اَلْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فِیها مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِیفِ اَلرِّیاحِ وَ اَلسَّحابِ اَلْمُسَخَّرِ بَیْنَ اَلسَّماءِ وَ اَلْأَرْضِ

مجموعه آثار شهید مطهری . ج2، ص: 92

لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ [1].

همانا در آفرینش آسمانها و زمین، آمد و شد (گردش) شب و روز، كشتیهایی كه به سود بشر دریا را طی می كنند، آبی كه خدا از بالا فرود می آورد و بدین وسیله زمین مرده را از نو جان می دهد و انواع جاندارها را در روی زمین می پراكند، چرخش بادها و ابر كه میان زمین و آسمان به كار گماشته شده است، نشانه هایی بر وجود خداوند برای مردمی كه تعقّل و تفكّر می كنند وجود دارد.

در این آیه ی كریمه به جهان شناسی به طور عموم، به صنعت كشتیرانی، به جهانگردی و منافع اقتصادی آن به علم كائنات جوّ، به منشأ و ریشه ی باد و باران و حركت ابرها و به زیست شناسی و شناخت جانداران دعوت می كند و تدبّر در فلسفه های این علوم را موجب خداشناسی می داند.

---