اوّلین اثر ایمان مذهبی، از نظر بهجت زایی و انبساطآفرینی، «خوشبینی» است، خوشبینی به جهان و خلقت و هستی. ایمان مذهبی از آن جهت كه تلقّی انسان را نسبت به جهان شكل خاص می دهد، به این نحو كه آفرینش را هدفدار و هدف را خیر و تكامل و سعادت معرّفی می كند، طبعا دید انسان را نسبت به نظام كلّی هستی و قوانین حاكم بر آن خوشبینانه می سازد. حالت فرد با ایمان در كشور هستی، مانند حالت فردی است كه در كشوری زندگی می كند كه قوانین و تشكیلات و نظامات آن كشور را صحیح و عادلانه می داند، به حسن نیّت گردانندگان اصلی كشور نیز ایمان دارد و قهرا زمینه ی ترقّی و تعالی را برای خودش و همه ی افراد دیگر فراهم می بیند و معتقد است كه تنها چیزی كه ممكن است و موجب عقب ماندگی او بشود تنبلی و بی تجربگی خود او و انسانهایی مانند اوست كه مانند او مكلّف و مسئول اند.

از نظر چنین شخصی، مسئول عقب ماندگی او خودش است نه تشكیلات و نظامات كشور، و هر نقصی وجود دارد از آنجاست كه او و امثال او وظیفه و مسئولیّت خویش را انجام نداده اند. این اندیشه طبعا او را به غیرت می آورد و با خوشبینی و امیدواری به حركت و جنبش وامی دارد.

امّا یك فرد بی ایمان در كشور هستی، مانند فردی است كه در كشوری زندگی می كند كه قوانین و تشكیلات و تأسیسات كشور را فاسد و ظالمانه می داند و از قبول آنها هم چاره ای ندارد. درون چنین فردی، همواره پر از عقده و كینه است. او هرگز به فكر اصلاح خودش نمی افتد، بلكه فكر می كند در جایی كه زمین و آسمان بر ناهمواری است و سراسر هستی ظلم و جور و نادرستی است، درستی ذرّه ای مانند من چه اثری دارد؟ چنین كسی هرگز از جهان لذّت نمی برد. جهان برای او همواره مانند یك زندان هولناك است. این است كه قرآن كریم می فرماید:

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكاً [1].

هر كس از توجّه و یاد من رو برگرداند، زندگی ای تنگ و پر از فشار خواهد داشت.

آری، ایمان است كه زندگی را در درون جان ما بر ما وسعت می بخشد و مانع فشار عوامل روحی می شود.

دومین اثر ایمان مذهبی از نظر بهجت زایی و انبساطآفرینی، «روشندلی» است.

انسان همین كه به حكم ایمان مذهبی جهان را به نور حقّ و حقیقت روشن دید، همین روشن بینی، فضای روح او را روشن می كند و در حكم چراغی می گردد كه در درونش روشن شده باشد، بر خلاف یك فرد بی ایمان كه جهان در نظرش پوچ است، تاریك است، خالی از درك و بینش و روشنایی است، و به همین سبب خانه ی دل خودش هم در این تاریكخانه كه خود فرض كرده تاریك و مظلم است.

سومین اثر ایمان مذهبی از نظر تولید بهجت و انبساط، «امیدواری» به نتیجه ی خوب تلاش خوب است.

از نظر منطق مادّی، جهان نسبت به مردمی كه در راه صحیح و یا راه باطل، راه عدالت یا راه ظلم، راه درستی یا راه نادرستی، می روند بی طرف و بی تفاوت است، نتیجه ی كارشان بسته است تنها به یك چیز: «مقدار تلاش» و بس.

ولی در منطق فرد با ایمان، جهان نسبت به تلاش این دو دسته بی طرف و بی تفاوت نیست، عكس العمل جهان در برابر این دو نوع تلاش یكسان نیست، بلكه دستگاه آفرینش حامی مردمی است كه در راه حقّ و حقیقت و درستی و عدالت و خیرخواهی تلاش می كنند:

إِنْ تَنْصُرُوا اَللّهَ یَنْصُرْكُمْ [2].

اگر خدا را یاری كنید (در راه حق گام بردارید) خداوند شما را یاری می كند.

إِنَّ اَللّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ اَلْمُحْسِنِینَ [3].

اجر و پاداش نیكوكاران هرگز هدر نمی رود.

چهارمین اثر ایمان مذهبی از نظرگاه بهجت و انبساط، «آرامش خاطر» است.

انسان فطرتا جویای سعادت خویش است، از تصوّر وصول به سعادت غرق در مسرّت می گردد و از فكر یك آینده ی شوم و مقرون به محرومیّت، لرزه بر اندامش می افتد، سخت دچار دلهره و اضطراب می گردد. آنچه مایه ی سعادت انسان می گردد دو چیز است:

1. تلاش 2. اطمینان به شرایط محیط موفّقیت یك دانش آموز معلول دو چیز است: سعی و تلاش خودش، دیگر مساعدت و آمادگی محیط مدرسه و تشویق و ترغیب و تقدیر اولیای مدرسه. یك دانش آموز ساعی و كوشا اگر به محیطی كه در آنجا درس می خواند و معلّمی كه آخر سال نمره می دهد اعتماد نداشته باشد و نگران یك رفتار غیر عادلانه باشد، در تمام ایّام سال دلهره و اضطراب سراپای وجودش را می گیرد.

تكلیف انسان با خودش روشن است. از این ناحیه اضطرابی دست نمی دهد، زیرا اضطراب از شكّ و تردید پدید می آید. انسان درباره ی آنچه مربوط به خودش است شكّ و تردید ندارد. آنچه كه انسان را به اضطراب و نگرانی می كشاند و آدمی تكلیف خویش را درباره ی او روشن نمی بیند جهان است.

آیا كار خوب فایده دارد؟ آیا صداقت و امانت بیهوده است؟ آیا با همه ی تلاشها و انجام وظیفه ها پایان كار محرومیّت است؟ اینجاست كه دلهره و اضطراب در مهیب ترین شكلها رخ می نماید.

ایمان مذهبی به حكم اینكه به انسان كه یك طرف معامله است، نسبت به جهان كه طرف دیگر معامله است، اعتماد و اطمینان می بخشد، دلهره و نگرانی نسبت به رفتار جهان را در برابر انسان زایل می سازد و به جای آن به او آرامش خاطر می دهد.

این است كه می گوییم یكی از آثار ایمان مذهبی آرامش خاطر است.

یكی دیگر از آثار ایمان مذهبی از جنبه ی انبساط بخشی، برخورداری بیشتر از یك سلسله لذّتهاست كه «لذّت معنوی» نامیده می شود. انسان دو گونه لذّت دارد: یك نوع لذّتهایی است كه به یكی از حواسّ انسان تعلّق دارد كه در اثر برقراری نوعی ارتباط میان یك عضو از اعضا با یكی از موادّ خارجی حاصل می شود، مانند لذّتی كه چشم از راه دیدن و گوش از راه شنیدن و دهان از راه چشیدن و لامسه از راه تماس می برد، نوع دیگر لذّتهایی است كه با عمق روح و وجدان آدمی مربوط است و به هیچ عضو خاص مربوط نیست و تحت تأثیر برقراری رابطه با یك مادّه ی بیرونی حاصل نمی شود، مانند لذّتی كه انسان از احسان و خدمت، یا از محبوبیّت و احترام، و یا از موفّقیت خود یا موفّقیت فرزند خود می برد كه نه به عضو خاص تعلّق دارد و نه تحت تأثیر مستقیم یك عامل مادّی خارجی است.

لذّات معنوی از لذّات مادّی، هم قوی تر است و هم دیرپاتر. لذّت عبادت و پرستش خدا برای مردم عارف حق پرست از این گونه لذّات است. عابدان عارف كه عبادتشان توأم با حضور و خضوع و استغراق است بالاترین لذّتها را از عبادت می برند. در زبان دین از «طعم ایمان» و «حلاوت ایمان» یاد شده است. ایمان حلاوتی دارد فوق همه ی حلاوتها. لذّت معنوی آنگاه مضاعف می شود كه كارهایی از قبیل كسب علم، احسان، خدمت، موفّقیت و پیروزی، از حسّ دینی ناشی گردد و برای خدا انجام شود و در قلمرو «عبادت» قرار گیرد.

---