بینش وسیع و گسترده ی انسان درباره ی جهان، محصول كوشش جمعی بشر است كه در طیّ قرون و اعصار روی هم انباشته شده و تكامل یافته است. این بینش كه تحت ضوابط و قواعد و منطق خاص در آمده نام «علم» یافته است. علم به معنی اعمّ- یعنی مجموع تفكّرات بشری درباره ی جهان كه شامل فلسفه هم می شود- محصول كوشش جمعی بشر است كه نظم خاصّ منطقی یافته است.

گرایشهای معنوی و والای بشر، زاده ی ایمان و اعتقاد و دلبستگیهای او به برخی حقایق در این جهان است كه آن حقایق، هم ماورای فردی است، عام و شامل است، و هم ماورای مادّی است، یعنی از نوع نفع و سود نیست. این گونه ایمانها و دلبستگیها به نوبه ی خود مولود برخی جهانبینیها و جهان شناسیهاست كه یا از طرف پیامبران الهی به بشر عرضه شده است و یا برخی فلاسفه خواسته اند نوعی تفكّر عرضه نمایند كه ایمان زا و آرمان خیز بوده باشد.

به هر حال، گرایشهای والا و معنوی و فوق حیوانی انسان آنگاه كه پایه و زیر بنای اعتقادی و فكری پیدا كند نام «ایمان» به خود می گیرد.

پس نتیجه می گیریم كه تفاوت عمده و اساسی انسان با جانداران دیگر كه ملاك «انسانیّت» اوست و انسانیّت وابسته به آن است، علم و ایمان است.

درباره ی امتیاز انسان از جانداران دیگر سخن فراوان گفته شده است. برخی منكر امتیاز اساسی میان این نوع و سایر انواع هستند، تفاوت آگاهی و شناخت انسان با حیوان را از قبیل تفاوت كمّی و حدّ اكثر تفاوت كیفی می دانند، نه تفاوت ماهوی. همه ی آن شگفتیها و اهمّیتها و عظمتها كه نظر فلاسفه ی بزرگ شرق و غرب را سخت درباره ی مسأله ی شناخت در انسان جلب كرده است، چندان مورد توجّه این گروه واقع نشده است.

این گروه انسان را از نظر خواسته ها و مطلوبها نیز یك حیوان تمام عیار می دانند بدون كوچكترین تفاوتی از این نظر [1]. برخی دیگر تفاوت او را در جان داشتن می دانند، یعنی معتقدند جاندار و ذی حیات منحصر به انسان است، حیوانات دیگر نه احساس دارند و نه میل و نه درد و نه لذّت، ماشینهایی بیجانند شبیه جاندار، تنها موجود جاندار انسان است، پس تعریف حقیقی او آن است كه موجودی است جاندار [2]. دیگر اندیشمندان كه انسان را تنها جاندار جهان نمی دانند و به امتیازات اساسی میان او و سایر جانداران قائل اند، هر گروهی به یكی از مختصّات و امتیازات انسان توجّه كرده اند. از این رو انسان با تعبیرها و تعریفهای مختلف و متفاوتی تعریف شده است از قبیل: حیوان ناطق (تعقّل كننده) ، مطلق طلب، لایتناهی، آرمان خواه، ارزش جو، حیوان ما وراء الطّبیعی، سیری ناپذیر، غیر معیّن، متعهّد و مسئول، آینده نگر، آزاد و مختار، عصیانگر، اجتماعی، خواستار نظم، خواستار زیبایی، خواستار عدالت، دو چهره، عاشق، مكلّف، صاحب وجدان، دو ضمیری، آفریننده و خلاّق، تنها، مضطرب، عقیده پرست، ابزارساز، ما وراء جو، تخیّل آفرین، معنوی، دروازه ی معنویّت، و. . .

بدیهی است كه هر یك از این امتیازات به جای خود صحیح است، امّا شاید اگر بخواهیم تعبیری بیاوریم كه جامع تفاوتهای اساسی باشد، همان به كه از علم و ایمان یاد كنیم و بگوییم انسان حیوانی است كه با دو امتیاز «علم و ایمان» از دیگر جانداران امتیاز یافته است.

---