در بعضی مسائل همه ی مردم به خود حقّ می دهند كه اظهار نظر كنند. در قدیم درباره ی مسائل بهداشتی، مطلب اینچنین بود. اگر كسی می گفت من فلان ناراحتی دارم، هر كس كه می شنید اظهار نظر می كرد كه بلی، علّتش این است و اثرش این است و چاره اش و علاجش هم این است، و دیگری كه می شنید به نحوی دیگر اظهار نظر می كرد. حقّ اظهار نظر را همه برای خود محفوظ می دانستند و اگر احیانا نفوذ و قدرتی می داشتند و لااقل بیمار نوعی رودرواسی از آنها می داشت، او را مجبور می كردند كه این دستور را كه نتیجه اش قطعی است به كار ببندد. كمتر فكر می كردند كه اظهار نظر در مسائل بهداشتی نیازمند به تخصّص است؛ باید پزشك بود، داروشناس بود؛ باید سالها نزد استاد درس خواند؛ باید مدّتها تجربه ی علمی آموخت. امّا گویی همه خود را پزشك می دانستند. الان هم در میان یك طبقه وضع همین است.

در مسائل دینی نیز عیناً همین طور بود و هنوز هم همین طور هست و ادامه دارد.

همه كس به خود حقّ می دهد كه اظهار نظر كند.

مسائل دینی خصوصاً قسمتهای خداشناسی و توحیدی از جمله ی پیچیده ترین مسائل علمی است كه همه كس شایستگی اظهار نظر ندارد. البتّه اساس خداشناسی آن اندازه كه عموم مردم مكلّف اند بدانند و ایمان داشته باشند، ساده و فطری است، امّا یك قدم كه آن طرف تر برویم، بحث صفات و اسماء و افعال و قضا و قدر الهی به میان می آید و فوق العاده پیچیده می گردد. به تعبیر امیر المؤمنین علی (علیه السّلام) «دریایی عمیق است» ؛ تنها نهنگها می توانند در اعماق این دریا شناوری كنند.

شناسایی و بررسی صفات و اسماء ذات حقّ كاری نیست كه از همه كس ساخته باشد، و حال اینكه می بینیم همه كس خود را در این قسمت اهل نظر می داند و به بحث و اظهار نظر و استدلال می پردازد و گاه سر از سخنان مضحكی درمی آورد.

می نویسند كشیشی می خواست «اصل غائیّت» را تعریف كند و بیان كند كه نظام جهان یك نظام هدفدار است و جهان یك جریان هدفداری را طی می كند و از این راه می خواست حكمت باری تعالی و علم و اراده ی او را به ثبوت برساند. و البتّه چنانكه می دانیم این مطلب دشواری نیست؛ از خلقت هر موجودی می توان شاهد آورد، امّا كشیش خطوط روی طالبی را به عنوان مثال ذكر كرد، گفت علّت اینكه خطوط منظّم روی طالبی كشیده شده این است كه وقتی ما می خواهیم طالبی را برای افراد خانواده تقسیم و قاچ كنیم، قبلاً محلّ گذاشتن كارد مشخّص باشد كه عادلانه تقسیم كنیم و بچّه ها دعوا نكنند و جار و جنجال راه نیندازند! مثالی هم از خودمان ذكر كنم. می گویند شخصی این مطلب را عنوان كرده كه چرا خداوند به كبوتر بال داده است امّا به شتر نداده است؟ جواب می داد: اگر شتر بال می داشت، دیگر برای ما زندگی نمی ماند؛ شتر پرواز می كرد و خانه های خشت و گلی ما خراب می شد! از دیگری پرسیدند چه دلیلی بر وجود خدا هست؟ گفت: «تا نباشد چیزكی مردم نگویند چیزها» ! ضعف منطقهایی كه غالباً دیده می شود كه افراد ناوارد در مسائل مربوط به حكمت الهی، عدل الهی، قضا و قدر الهی، اراده و مشیّت الهی، قدرت كامله ی الهی، جبر و اختیار، حدوث و قدم عالم، قبر و برزخ و معاد و بهشت و جهنّم و صراط و میزان و غیره از خود نشان می دهند و غالباً مستمعان آنها می پندارند كه آنچه این جاهلان و بی خبران می گویند متن تعلیمات دینی است و اینها به اعماق آن تعلیمات رسیده اند، یكی از موجبات بزرگ لامذهبی و گرایشهای مادّی است.

چقدر مصیبت است برای اهل معرفت كه افرادی كه نه با مكتب الهیّون آشنا هستند و نه با مكتب مادّیون، از هرج و مرج و بی نظمی كه در سیستم تبلیغات دینی- خصوصاً در جامعه ی تشیّع- وجود دارد استفاده كرده، در ردّ مادّیون كتاب می نویسند؛ لاطائلاتی به هم می بافند كه اسباب تمسخر و استهزاست. بدیهی است كه چنین تبلیغاتی به سود مادّیگری است. از كتبی كه در زمان خود ما در این زمینه نوشته شده است فراوان می توان مثال آورد.