چیزی كه برای یك نفر محقّق عارف به مسائل توحید بسیار بسیار اعجاب آور است، منطق مخصوصی است كه قرآن كریم و پس از آن، روایات مأثوره از رسول اكرم (ص) و علی (ع) و سایر ائمّه ی اطهار در مسائل توحید پیش گرفته اند. این منطق اصلاً و ابداً با منطق آن عصر و زمان تطبیق نمی كند، بلكه با منطق قرنها بعد كه كلام رونق گرفت و منطق و فلسفه رایج شد نیز تطبیق نمی كند؛ بسی بالاتر و والاتر از آنهاست. آنچه در مسأله ی سرنوشت، و قضا و قدر، و جبر و اختیار آمده است نمونه ای از این منطق است. این خود می رساند كه قرآن كریم از منبع و منشأ دیگری سرچشمه گرفته و آن كس كه قرآن بر زبان مقدّس او جاری شده است، حقایق توحیدی را با دیده ی دیگری می دیده و مشاهده می كرده است، و هم می رساند كه اهل بیت پیغمبر (صلوات اللّه و سلامه علیه و علیهم) آشنایی شان با منطق قرآن و علوم قرآن با دیگران متفاوت بوده است.

در جاهایی كه دیگران به اقتضای علوّ مطلب از سطح عادی افكار بشری دچار سرگیجه بوده اند، آن بزرگواران حقایق را با روشن بینی خاصّی بیان كرده اند. جای تعجّب نیست اگر دیده می شود حتّی متكلّمین شیعه قادر نبوده اند این مسائل را درست هضم كنند كه انحرافی برای آنها دست ندهد.

هنگامی كه انسان به كلمات بزرگانی مانند شیخ مفید و سیّد مرتضی و علاّمه ی حلّی و مجلسی و امثال اینها برخورد می كند و بیانات آنان را در این زمینه ها در كتب كلامی یا در شرح احادیث می بیند، متوجّه می شود كه این شخصیّتهای بزرگ از قرار گرفتن تحت تأثیر بیانات معتزله و اشاعره مصون نمانده اند؛ طرز تفكّرشان نزدیك به طرز تفكّر معتزله یا اشاعره بوده است و ناچار بوده اند تا حدّ زیادی آیات و اخبار را در این گونه مسائل تأویل و توجیه كنند. بدیهی است این نقصی برای آن بزرگان محسوب نمی شود. هر كس دیگر هم كه در شرایط آنها می بود نمی توانست از آنچهآنها مصون نمانده اند مصون بماند. در همه ی شرق و غرب عالم، این منطق منحصر است به قرآن كریم و فرزندان و پروردگان این كتاب مقدّس، یعنی اولیای دین.

دیگران تدریجا و قدم به قدم در اثر آشنایی اصولی با این گونه مسائل و تعمّق و تفكّر زیاد توأم با توسّل به قرآن مجید و كلمات رسول اكرم (ص) و ائمّه ی دین مخصوصاً علی (علیه السّلام) به این حریم راه یافته اند.

بعضی از دانشمندانی كه در عصر ما زندگی می كرده اند با آنكه از لحاظ طرز تفكّر اجتماعی و تجزیه و تحلیل آن مسائل از خود شایستگی نشان می دهند، وقتی كه به این گونه مسائل می رسند همان اندازه دچار سرگیجه می شوند كه متكلّمین می شدند. برای نمونه، احمد امین مصری صاحب كتابهای فجر الاسلام و ضحی الاسلام و ظهر الاسلام و یوم الاسلام را می توان ذكر كرد.

احمد امین در بررسیهای اجتماعی تا حدّ زیادی از خود شایستگی نشان می دهد؛ امّا در این گونه مسائل همان اندازه ناتوان است كه متكلّمین ناتوان بوده اند.

احمد امین در آخر فجر الاسلام فصلی تحت عنوان جبر و قدر باز كرده است، امّا مجموعاً فهمیده می شود كه از نظر او اعتقاد به تقدیر با عقیده ی جبر مساوی است.

احمد امین باور نمی كند كه اخبار تقدیر صحّتی داشته باشد، همان طوری كه نمی تواند باور كند نهج البلاغه از علی (علیه السّلام) است. البتّه او از این جهات گناهكار نیست؛ سرمایه ی علمی او به او اجازه ی قبول نمی دهد. اصولا باید دانست دانشمندی كه سرمایه اش منحصر به علوم اجتماعی است، چه اروپایی و چه مصری و چه ایرانی، هرگز قادر نیست با آن سرمایه در تاریخ معارف اسلامی اظهار نظر نماید.

تاریخ نویسان و شرق شناسان اروپایی هر وقت در این مسأله اظهار نظر كرده اند، یا رسماً اسلام را یك دین جبری معرّفی كرده اند یا مدّعی شده اند كه عقیده ی قضا و قدر در قرآن نیست و در صدر اسلام هم نبوده و بعد متكلّمین این عقیده را ابداع كرده اند. مثلا در تاریخ آلبر ماله جلد سوّم فصل ششم صفحه ی 99 ضمن اظهار نظر درباره ی اصول دین اسلام چنین می گوید:

گوستاولوبون با لحن دفاع از قرآن، می گوید: آنگاه آیاتی چند از قرآن كریم نقل می كند و پس از یك سلسله بحثها می گوید:

آنگاه به عقیده ی تقدیر در میان قدمای روم و یونان اشاره می كند؛ سپس می گوید:

گوستاولوبون قبول می كند كه عقیده به تقدیر مستلزم جبر و نفی اختیار است، ولی می گوید در تمام ادیان و بسیاری از سیستمهای فلسفی این عقیده هست؛ اختصاص به قرآن ندارد.

ویل دورانت در تاریخ تمدّن پس از آنكه مضمون آیاتی از قرآن را در زمینه ی شمول و عمومیّت علم و مشیّت الهی نقل می كند، و نیز به حدیث معروفی كه در صحیح بخاری است اشاره می كند، می گوید:

خوب است سخنی هم از آقای دومینیك سوردل گوش كنیم. وی در كتابی كه به نام اسلام نوشته و جزء مجموعه ی «چه می دانم؟ » منتشر و به فارسی ترجمه شده است، می گوید:

كتاب آقای دومینیك سوردل پر است از این تحقیقات عالی! ! ! این است طرز تفكّر و استنباط مستشرقین، و این است میزان صلاحیّت آنها در این گونه مسائل.

از آنچه گذشت معلوم شد كه مسأله ی سرنوشت و قضا و قدر در خود قرآن مجید مكرّر ذكر شده و از ابداعات متكلّمین نیست؛ بعلاوه اعتقاد به سرنوشت و قضا و قدر عمومی آن طور كه قرآن تعلیم می دهد با مسلك جبر از زمین تا آسمان فاصله دارد.

معمولا مستشرقین اروپایی معتزله را ستایش می كنند از آن نظر كه معتزله منكر قضا و قدر می باشند، زیرا به عقیده ی مستشرقین اعتقاد به سرنوشت عین اعتقاد به جبر است! ! ! بدون شكّ اگر معتزله را با اشاعره مقایسه كنیم، معتزله از حرّیت و استقلال فكری شایسته ای برخوردار بوده اند. اقدام متوكّل عبّاسی علیه معتزله و به كرسی نشاندن روش اشعری را باید فاجعه ی بزرگی برای جهان اسلام شمرد [4]. امّا در خصوص مسأله ی قضا و قدر و سرنوشت، انحراف و اشتباه معتزله از اشاعره كمتر نیست.

مستشرقین كه با معارف اسلامی آشنایی عمقی ندارند و خیال می كنند اعتقاد به سرنوشت عین اعتقاد به جبر است، معتزله را در این مسأله مورد ستایش قرار می دهند.

در جلد اوّل تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون صفحه ی 411 می گوید:

این طرز تفكّر معتزله یعنی اینكه سرنوشت مستلزم جبر است، مورد تأیید مستشرقین است.

---