معمولا كسانی كه داعیه ی روشنفكری دارند با قاطعیت می گویند هیچ فرقی میان مسلمان و غیر مسلمان، بلكه میان موحّد و غیر موحّد نیست؛ هر كس عمل نیكی انجامدهد، خدمتی از راه تأسیس یك مؤسسه ی خیریه و یا یك اكتشاف و اختراع و یا از راه دیگر انجام دهد، استحقاق ثواب و پاداش از جانب خداوند دارد.

می گویند خداوند عادل است و خدای عادل میان بندگان خود تبعیض نمی كند؛ برای خداوند چه فرق می كند كه بنده اش او را بشناسد یا نشناسد؛ به او ایمان داشته باشد یا نداشته باشد؛ خداوند هرگز به خاطر اینكه یك بنده ای با او رابطه ی آشنایی و دوستی ندارد، عمل نیك آن بنده را نادیده نمی گیرد و اجر او را ضایع نمی گرداند؛ و به طریق اولی اگر بنده ای خدا را بشناسد و عمل نیك انجام دهد ولی فرستادگان او را نشناسد و با آنها رابطه ی آشنایی و پیمان دوستی نداشته باشد خط بطلان روی عمل نیك او نمی كشد.

نقطه ی مقابل اینها دسته ی دیگری هستند كه تقریبا همه ی مردم را مستحق عذاب می دانند و برای كمتر انسانی عمل مقبول و فرجام نیك معتقدند. اینها یك حساب ساده ای دارند، می گویند مردم یا مسلمانند و یا غیر مسلمان، غیر مسلمانها كه تقریبا سه ربع مردم جهان را تشكیل می دهند به این جهت كه مسلمان نیستند اهل دوزخند؛ مسلمانان نیز یا شیعه اند و یا غیر شیعه؛ غیر شیعه كه تقریبا سه ربع مجموع مسلمانان را تشكیل می دهند به این جهت كه شیعه نیستند اهل دوزخند؛ شیعیان نیز اكثریّتشان - در حدود سه ربع- تنها اسم تشیع دارند و اقلیتی از آنها به اولین وظیفه ی خود كه «تقلید» از یك مجتهد است آشنا هستند تا چه رسد به سایر وظائف كه صحّت و تمامیّت آنها موقوف به این وظیفه است؛ اهل تقلید هم غالبا اهل عمل نیستند. علی هذا بسیار اندكند كسانی كه اهل نجات می باشند.

این بود منطق دو طرف، منطق آنان كه تقریبا می توان گفت صلح كلی هستند، و منطق اینان كه می توان گفت مظهر غضب الهی بشمار می روند و غضب را بر رحمت سبقت می دهند.