یكی از مسائلی كه در بحث «عدل الهی» مورد گفتگو قرار می گیرد مسأله ی «اعمال خیر غیر مسلمانان» است.

امروز این سؤال در میان طبقات مختلف از جاهل و عالم، بیسواد و تحصیلكرده مطرح است كه آیا كارهای خیر افراد غیر مسلمان مقبول است یا غیر مقبول، اگر مقبول است پس چه فرق می كند كه انسان مسلمان باشد یا نباشد، عمده این است كه در دنیا كار خیر بكند، فرضا مسلمان نبود و یا هیچ دینی نداشت زیانی نكرده است؛ و اگر غیر مقبول است و یكسره پوچ و باطل است و اجر و پاداشی نزد خدا ندارد با عدل الهی چگونه سازگار است؟ عین این پرسش از نظر تشیّع در دائره اسلام می تواند مطرح شود: آیا عمل مسلمان غیر شیعه مقبول درگاه الهی است یا پوچ و باطل است؟ اگر مقبول درگاه الهی است پس چه فرق می كند انسان مسلمان شیعه باشد یا مسلمان غیر شیعه، عمده این است كه انسان مسلمان باشد، فرضا شیعه نبود و ولایت اهل البیت را نداشت زیانی نكرده است، و اگر مقبول نیست با عدل الهی چگونه سازگار است؟ در گذشته، این مسأله فقط در میان فلاسفه و در كتب فلسفی مورد بحث و گفتگو واقع می شد ولی در زمان ما به میان همه ی طبقات كشیده شده است؛ كمتر كسی را می توان یافت كه لااقل در ذهن خود و برای خود این مسأله را طرح نكند. فلاسفه ی الهی از این دیدگاه بحث می كردند كه اگر بنا شود همه ی مردمی كه از دین خارجند اهل شقاء و عذاب الهی باشند لازم می آید كه در نظام هستی غلبه با شر و قسر باشد؛ در حالی كه این مطلب از اصول قاطع و مسلّم است كه اصالت و غلبه برای سعادتها و خیرهاست نه برای بدبختیها و شرور.

بشر، گل سرسبد آفرینش است؛ همه چیز دیگر برای خاطر او (البته به مفهوم صحیحی كه حكیمان از این مطلب درك می كنند نه به مفهومی كه معمولا كوته نظران می اندیشند) خلق شده است. اگر بنا باشد كه بشر خودش برای دوزخ آفریده شده باشد یعنی مآل اكثریّت انسانها دوزخ باشد پس باید اعتراف كرد كه خشم خدا بر رحمتش می چربد، زیرا اكثریّت مردم از دین حق بیگانه هستند؛ تازه آنها هم كه به دین حق مشرّفند، از لحاظ عمل دچار ضلالت و انحرافند. این بود طرح بحث در نزد فیلسوفان.

قریب نیم قرن است كه بر اثر سهولت ارتباطات میان ملل مسلمان و غیر مسلمان و ازدیاد وسائل ارتباطی و بالا رفتن میزان مراوده ی ملتها با یكدیگر، این مسأله در میان عموم طبقات، خصوصا طبقه ی به اصطلاح روشنفكر مورد پرسش و گفتگو است كه آیا شرط حتمی قبول شدن اعمال صالح، اسلام و ایمان است؟ اینها وقتی كه در زندگی بعضی از مخترعین و مكتشفین بشر در عصر اخیر كه مسلمان نیستند ولی خدمات بسیار ارزنده ای به بشریّت كرده اند، مطالعه می كنند و آنها را لایق پاداش می یابند و از طرف دیگر قبلا چنین می اندیشیده اند كه عمل غیر مسلمان مطلقا هبا و هدر است، سخت دچار تردید و اضطراب می گردند.

بدین ترتیب مسأله ای كه سالها در قلمروی خاص فیلسوفان بود به میان محافل عامّه ی مردم پا گذاشت و به صورت اشكالی در مسأله ی عدل الهی درآمد.

البته این اشكال مستقیما مربوط به عدل الهی نیست؛ این اشكال مربوط به دید اسلام درباره ی انسان و اعمال انسان است و از این نظر با عدل الهی مربوط می گردد كه به نظر می رسد اینگونه دید و اظهار نظر درباره ی انسان و اعمال او و معامله ی حق متعال با او بر خلاف موازین عدل الهی است.

من در تماسهایی كه با جوانان و دانشجویان داشته و دارم با طرح این پرسش زیاد روبرو شده ام؛ گاهی می پرسند آیا مخترعین و مكتشفین بزرگ با اینهمه خدمات شایانی كه نسبت به بشریّت انجام داده اند به جهنّم می روند؟ آیا پاستور و ادیسون و امثالشان جهنّمی هستند و مقدّسین بیكاره ای كه عمری را به بطالت در گوشه ی مسجد بسر برده اند بهشتی هستند؟ آیا خدا بهشت را فقط برای ما شیعه ها ساخته است؟ به خاطر دارم روزی یكی از همشهریهای من كه مرد مسلمان و متدیّنی است به تهران آمده بود و با من ملاقات داشت همین مسأله را مطرح می كرد.

این مرد سری به بیمارستان جذامیها در مشهد زده بود و از مشاهده ی پرستاران مسیحی ای كه صمیمانه (لااقل به عقیده ی او) به جذامیها خدمت می كردند به هیجان آمده و تحت تأثیر قرار گرفته بود و در همان حال این مسأله در ذهنش طرح و دچار شك شده بود.

توجه دارید كه پرستاری از جذامی، كاری سخت و منفور و بسیار دشوار است.

وقتی كه این بیمارستان در مشهد تأسیس شد پزشكان، كمتر حاضر می شدند در آنجا خدمت كنند و كسی هم برای پرستاری آنها راضی نمی شد؛ در روزنامه ها برای استخدام پرستار دعوت بعمل آمد، در سراسر ایران حتی یك نفر هم به این دعوت پاسخ مثبت نداد؛ چند تن از دختران به اصطلاح «تارك دنیا» ی مسیحی از فرانسه آمدند و پرستاری جذامیها را به عهده گرفتند.

این مرد كه اعمال بشر دوستانه و مراقبت صمیمانه ی آنان را نسبت به جذامیهایی كه حتی مطرود پدر و مادر خویشند دیده بود سخت تحت تأثیر آنان قرار گرفته بود.

نقل می كرد كه پرستاران مسیحی لباسهای بلند و گشادی پوشیده اند و غیر از چهره و دستها جایی از بدنشان نمایان نیست، هر كدام تسبیح بلندی- كه شاید هزار دانه باشد- دارند، هر وقت از كار فراغت پیدا می كنند مشغول ذكر می شوند.

آنگاه این مرد با فكری پریشان و لحنی مضطرب می پرسید آیا این حرف درست است كه مردم غیر مسلمان وارد بهشت نمی گردند؟ البته ما فعلا به این مطلب كاری نداریم كه آن دختران مسیحی روی چه انگیزه ای آمده اند؟ آیا واقعا للّه و فی اللّه و محض انساندوستی دست به چنین كاری زده اند یا انگیزه ای دیگر در كار است؟ و البته نمی خواهیم بدبین باشیم، همچنانكه زیاد هم خوشبین نیستیم؛ غرض ما این است كه این حوادث و جریانها افراد ما را در جریان یك پرسش جدّی قرار داده است.

در چند سال پیش در یك انجمن برای سخنرانی دعوت شده بودم. در آن انجمن طبق معمول خودشان از شركت كنندگان درخواست می شد كه اگر سؤالاتی دارند بنویسند تا در موقع مناسب جواب داده شود. آن سؤالات را در دفتری ثبت كرده بودند و آن دفتر را در اختیار من قرار دادند كه موضوع سخنرانی خود را از میان آنها انتخاب كنم. من دیدم سؤالی كه بیش از هر سؤال تكرار شده است همین است كه آیا خداوند هر غیر مسلمانی را به جهنم می برد؟ آیا پاستور و ادیسون و كخ اهل عذاب خواهندبود؟ از آن وقت من به اهمیت این مسأله از نظر اینكه افكار را تا چه حد به خود متوجه كرده پی بردم.

اكنون، ما در این بخش از كتاب، به خواست خدا به تحقیق این مسأله می پردازیم ولی قبل از ورود در آن، لازم است دو نكته را روشن كنیم تا موضوع بحث كاملا روشن گردد.