علمای اسلام، اصطلاحی دارند؛ می گویند برخی از مردم «مستضعفین» و یا «مرجون لامر اللّه» می باشند. «مستضعفین» یعنی بیچارگان و دست نارسان، «مرجون لامر اللّه» یعنی كسانی كه درباره ی آنها باید گفت كار اینها با خداست، خداوند خودش به نحوی كه حكمت و رحمتش ایجاب می كند عمل خواهد كرد. هر دو اصطلاح از قرآن كریم اقتباس شده است.

در سورة النساء، آیه ی 97، 98 و 99 چنین آمده است:

اَلَّذِینَ تَوَفّاهُمُ اَلْمَلائِكَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ كُنْتُمْ؟ قالُوا كُنّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی اَلْأَرْضِ، قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اَللّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها؟ فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً، `إِلاَّ اَلْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ اَلرِّجالِ وَ اَلنِّساءِ وَ اَلْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلاً. `فَأُولئِكَ عَسَی اَللّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ كانَ اَللّهُ عَفُوًّا غَفُوراً. در آیه ی اول، جریان پرسش و پاسخ مأموران الهی با بعضی از مردم پس از مرگ آنها مطرح است. فرشتگان از آنها می پرسند شما در دنیا در چه وضعی بسر می بردید؟ آنها معتذر می شوند كه ما مردمی بیچاره بودیم، دستمان به كسی و چیزی نمی رسید.

فرشتگان می گویند شما مستضعف نیستید، زیرا زمین خدا فراخ بود و شما می توانستید از آنجا مهاجرت كرده به نقطه ای بروید كه همه جور امكان در آنجا بود، پس شما مقصّرید و مستوجب عذاب.

در آیه ی دوم وضع برخی مردم را ذكر می كند كه واقعا مستضعفند، خواه مرد و یا زن و یا كودك. اینها كسانی هستند كه دستشان به جایی نمی رسد و راه به جایی نمی برند.

در آیه ی سوم نوید می دهد و امیدوار می كند به اینكه خداوند كریم گروه دوم را مورد عفو و مغفرت خود قرار می دهد.

حضرت استادنا الاكرم علاّمه ی طباطبائی روحی فداه، در تفسیر «المیزان» ذیل همین آیات می فرمایند:

روایات زیادی وارد شده كه مردمی كه به عللی قاصر مانده اند مستضعف به شمار می روند [2].

در آیه ی 106 از سوره ی توبه می فرماید:

وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّهِ إِمّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ، وَ اَللّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ. كلمه ی «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّهِ» از این آیه اقتباس شده است.

در روایت آمده است كه امام باقر (ع) درباره ی این آیه فرمود:

در حدیث دیگر آمده است كه «حمران بن اعین» گفت:

از امام صادق (ع) درباره ی مستضعفین پرسش كردم، فرمود آنان نه در زمره ی مؤمنانند و نه در زمره ی كافران، آنها «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّهِ» می باشند [4] هر چند از مفاد آیه ی «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اَللّهِ» استفاده می شود كه درباره ی آنها خوب است گفته شود كار اینها با خداست، ولی از لحن آیه ی مستضعفین اشاره ای به شمول عفو و مغفرت الهی استنباط می شود.

آنچه مجموعاً استفاده می شود این است كه مردمی كه به شكلی از شكلها قصور داشته اند نه تقصیر، خداوند آنها را معذّب نمی سازد.

در «كافی» از حمزة بن الطیّار نقل می كند كه امام صادق (ع) فرمود:

و هم در كافی از زرارة نقل می كند كه گفت:

امام فرمود:

حمّاد در روایت خود از زرارة درباره ی این ماجرا نقل می كند كه گفت:

جمیل بن درّاج از زرارة در این ماجرا نقل می كند كه امام فرمود:

ایضا در كافی از امام موسی بن جعفر (علیه السلام) روایت می كند كه فرمود:

امام در این حدیث، به طبقه ای تصریح می كند كه نه در زمره ی اهل ایمان و تسلیم و اهل نجاتند، و نه در زمره ی اهل انكار و هلاك [9].

ایضاً در كافی از امام صادق (علیه السلام) نقل می كند كه:

لو انّ العباد اذا جهلوا وقفوا و لم یجحدوا، لم یكفروا (3) . اگر كسی در روایاتی كه از ائمه ی اطهار (علیهم السلام) رسیده است كه بیشترین آنها در «كتاب الحجّة» كافی و «كتاب الایمان و الكفر» كافی گرد آمده است دقت كند می یابد كه ائمه (علیهم السلام) تكیه شان بر این مطلب بوده كه هر چه بر سر انسان می آید از آن است كه حق بر او عرضه بشود و او در مقابل حق، تعصّب و عناد بورزد، و یا لااقل در شرایطی باشد كه می بایست تحقیق و جستجو كند و نكند؛ اما افرادی كه ذاتا و به واسطه ی قصور فهم و ادراك و یا به علل دیگر در شرایطی بسر می برند كه مصداق منكر و یا مقصّر در تحقیق و جستجو به شمار نمی روند، آنها در ردیف منكران و مخالفان نیستند، آنها از مستضعفین و مرجون لامر اللّه به شمار می روند؛ و هم از روایات استفاده می شود كه ائمه ی اطهار بسیاری از مردم را از این طبقه می دانند.

در «كافی» كتاب الحجة، برخی روایات نقل می كند مبنی بر اینكه:

كلّ من دان اللّه عزّ و جلّ بعبادة یجهد فیها نفسه و لا امام له من اللّه فسعیه غیر مقبول [10]. و یا اینكه:

لا یقبل اللّه اعمال العباد الاّ بمعرفته [11]. در عین حال در همان كتاب الحجة كافی از امام صادق (علیه السلام) نقل می كند كه:

من عرفنا كان مؤمنا، و من انكرنا كان كافرا، و من لم یعرفنا و لم ینكرنا كان ضالاّ حتّی رجع الی الهدی الّذی افترض اللّه علیه من طاعتنا، فان یمت علی ضلالته یفعل اللّه ما یشاء [12]. محمد بن مسلم می گوید:

و هم در كافی نقل می كند كه هاشم بن البرید (صاحب البرید) گفت:

در كافی پس از این حدیث، حدیث معروف مباحثه ی زرارة با امام باقر (علیه السلام) را در همین زمینه نقل می كند كه مفصّل است.

در «كافی» آخر «كتاب الایمان و الكفر» بابی دارد تحت عنوان: «با ایمان، هیچ عملی زیان نمی رساند و با كفر، هیچ عملی سود نمی بخشد. » [15] ولی روایاتی كه در ذیل این عنوان آمده این عنوان را تأیید نمی كند؛ از آن جمله این روایت است:

یعقوب بن شعیب گفت: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم:

هل لاحد علی ما عمل ثواب علی اللّه موجب الاّ المؤمنین؟ قال: لا [16]. مقصود این روایت این است كه خداوند تنها به مؤمنین وعده ی پاداش داده است و به موجب وعده ای كه داده است البته لزوماً به وعده ی خود وفا می كند، ولی در غیر مورد اهل ایمان خداوند وعده نداده است تا لزوماً وفا كند، و چون وعده نداده است پس با خود او است كه پاداش بدهد یا ندهد.

امام با این بیان می خواهد بفهماند كه غیر اهل ایمان از نظر اینكه خدا پاداش می دهد یا نمی دهد در حكم مستضعفین و مرجون لامر اللّه می باشند؛ باید گفت كار اینها با خداست كه پاداش بدهد یا ندهد.

در ذیل همین باب كافی برخی روایات است كه ما در آینده تحت عنوان «گناهان مسلمان» از آنها یاد خواهیم كرد.

البته روایات مربوطه منحصر به آنچه ما در اینجا نقل كردیم نیست؛ روایات دیگر هم هست. استنباط ما از همه ی این روایات همین است كه گفتیم. اگر كسی جز این استنباط می كند و نظر ما را تأیید نمی كند ممكن است نظر خود را مستدل بیان كند، شاید مورد استفاده ی ما نیز قرار گیرد.

---