یكی از مسائلی كه در بحث عدل الهی باید مطرح گردد، مسأله ی مجازات اعمال در آخرت است. معاد و رسیدگی به اعمال نیك و زشت، و پاداش و كیفر دادن به نیكوكاران و بدكاران، خود از مظاهر عدل الهی است. معمولا یكی از دلائلی كه برای اثبات معاد اقامه می شود این است كه چون خدا عادل و حكیم است، اعمال بشر را بی محاسبه و پاداش و كیفر نمی گذارد.

امیر المؤمنین (علیه السلام) می فرماید:

«و لئن امهل اللّه الظّالم فلن یفوت اخذه و هو له بالمرصاد علی مجاز طریقه، و بموضع الشّجی من مساغ ریقه» [1] بحث ما در این بخش، درباره ی اثبات معاد از طریق عادل بودن خدا نیست.

برعكس، بحثی كه اكنون مطرح است درباره ی ایراد و اشكالی است كه از نظر عدل الهی بر كیفیّت مجازاتها و كیفرهای اخروی وارد می گردد. گفته می شود مجازاتهای اخروی به شكلی كه نقل می شود مخالف عدل الهی است! زیرا در مجازاتهای اخروی تناسب میان جرم و جریمه وجود ندارد و مجازاتها به نحو غیر عادلانه ای اجرا می شود.

در این اشكال، مسأله ی جزاء كه دلیلی بر عدل الهی گرفته می شود، به عنوان اشكالی بر عدالت، و نقضی بر حكمت معرّفی شده است. اصلی كه پایه و مبنای ایراد است این است كه در وضع قوانین جزائی باید بین جرم و جریمه تناسب رعایت شود؛ مثلا اگر كسی بر سر رهگذری كه از خیابان می گذرد زباله بریزد، عدالت ایجاب می كند كه برای او كیفری در نظر گرفته شود. شكی نیست كه كیفر اینچنین جرمی نمی تواند خیلی سنگین از قبیل اعدام یا حبس ابد بوده باشد. بنابر اصل تناسب میان جرم و مجازات، برای چنین جرمی حدّ اكثر یك هفته زندان كافی است و اگر این مجرم را به خاطر این جرم كوچك محاكمه ی صحرائی و تیرباران كنند بر خلاف عدالت خواهد بود. كیفر دادن بر جرمها لازمه ی عدل است ولی اگر تناسب بین جرم و كیفر رعایت نگردد خود كیفر دادن نوعی بی عدالتی خواهد بود.

گناهانی از قبیل غیبت، دروغ، زنا، قتل نفس، جرمند و كیفر می طلبند ولی آیا كیفرهایی كه در آخرت برای آنها تعیین شده است بیرون از اندازه نیست؟ قرآن كیفر قتل نفس را جاویدان ماندن در جهنّم معیّن فرموده است. درباره ی غیبت روایت شده است كه خورش سگهای جهنم است؛ [2]و به همین طریق برای سایر گناهان، عقوبتها و مجازاتهای سخت و غیر قابل تحملی ذكر شده است؛ عقوبتهایی كه از لحاظ كیفیت، فوق العاده شدید است و از لحاظ مدت، بسیار طولانی. ایراد این است كه این بی تناسبی چگونه با عدل الهی سازگار است؟ برای پاسخ این ایراد لازم است بحثی درباره ی انواع مجازاتها انجام دهیم و نوع كیفرهای اخروی را بشناسیم. این، مستلزم آن است كه قبلا بحثی درباره ی نظام جهان آخرت- مطابق آنچه از نصوص معتبر اسلامی استفاده می شود و براهین عقلی، ما را راهنمایی می نماید- درباره ی تفاوت نظام آن جهان و نظام این جهان بعمل آوریم.

---