راز تفاوتها یك كلمه است:

«تفاوت موجودات، ذاتی آنها می باشد و لازمه ی نظام علت و معلول است» . جمله ی سنگینی است، ولی چاره ای نیست، باید توضیح داده شود. در اینجاناچاریم آنچه یك نوبت گفته ایم، بار دیگر با بیانی دیگر تكرار كنیم و بالاخره دشواری یك بحث عمیق را بر خود هموار سازیم و به امید دست یافتن به نتیجه ای عالی و دلچسب، دنباله ی بحث پیشین را بگیریم و اجباراً قدری فیلسوف شویم.

چنانكه قبلا اشاره شد، در حكمت الهی، این بحث، تحت عنوان «كیفیت صدور موجودات از ذات باری» مطرح می گردد. موضوع بحث این است كه: آیا اراده ی خدا بطور جدا جدا به آفرینش موجودات تعلّق می گیرد؟ مثلا اراده می كند و آقای «الف» را می آفریند؛ اراده ی دیگری می كند و آقای «ب» را می آفریند و اراده ی سومی می كند و فرضا شی ء «ج» را خلق می كند؛ و همین طور هر چیزی را با اراده ای جداگانه و مخصوص به آن چیز خلق می كند؟ یا آنكه همه ی اشیاء را با یك اراده ی واحد و بسیط ایجاد می نماید؟ گروهی از متكلّمین كه در معارف الهی، «سطحی» فكر می كنند طرفدار احتمال اول اند؛ ولی آنچه را كه دلائل دندان شكن عقلی و براهین قاطع فلسفی اثبات می كند و شواهدی از قرآن كریم نیز بر درستی آن هست، نظریه ی دوم است. به موجب این نظریّه، همه ی جهان، از آغاز تا انجام، با یك اراده ی الهی بوجود می آید، یعنی بی نهایت چیز بوجود می آید و همه با اراده ی خدا بوجود می آید ولی نه با اراده های جدا جدا، بلكه فقط با یك اراده، آن هم یك اراده ی بسیط، چنانكه قرآن كریم می فرماید:

إِنّا كُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ `وَ ما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ [1] به موجب این عقیده، برای آفرینش، نظام خاص و قانون و ترتیب معیّنی است و اراده ی خدا به وجود اشیاء، عین اراده ی نظام است. از همینجا است كه قانون علّت و معلول و یا «نظام اسباب و مسبّبات» بوجود می آید. معنای «نظام اسباب و مسبّبات» این است كه هر معلولی علت خاص، و هر علتی معلول مخصوص دارد؛ نه یك معلول مشخص ممكن است از هر علتی بدون واسطه صدور یابد و موجود گردد و نه یك علت معیّن می تواند هر معلولی را بی واسطه ایجاد كند. در حقیقت، هر موجود و هر شیئی در نظام علت و معلول، جای مشخّص و مقام معلومی دارد، یعنی آن معلول، معلول شی ء معیّنی است و علّت شی ء معیّن، و این همان مفهوم دقیق «إِنّا كُلَّ شَیْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ» [2]است.

برای روشن شدن این مطلب، نظام جهان را در دو قسمت: «نظام طولی» و «نظام عرضی» توضیح می دهیم:

---