1. عطف به ورقه های آدمیت- دین و علم، مسئله ای است در اسلام به نام هجرت. در صدر اسلام، مردم مسلمان مكه- كه در آن وقت دار الكفر بود- و سایر جاها به مدینه كه یگانه دار الاسلام بود مهاجرت كردند. در قرآن راجع به مهاجرت تأكید فراوان شده است [1]. هجرت به حبشه نیز هجرت است.

پیغمبر اكرم ضمن حدیث معروفمن كان هجرته الی اللّه و رسوله. . . به این هجرت رنگ معنوی و باطنی داد؛ نشان داد انتقال از مكانی به مكان دیگر هجرت نیست، یك سیر درونی لازم است. خود قرآن نیز با تعبیری مطلب را ادا كرده كه اندیشه را برمی انگیزد؛ مبدأ سفر را «بیت» قرار داده كه امری خاكی و مادی است و منتهی را خدا كه معنوی ترین حقایق عالم است. پس یكی از ایندو باید معنی دیگری داشته باشد و مسلماً مقصود از بیت، محدوده ای روحی است.

اكنون وارد این سفر معنوی شویم. بشر سفر معنوی دارد. بشر دو نوع سفر معنوی دارد: یكی اینكه از محدوده ای از افكار و اندیشه ها و عقاید و خرافات خود خارج شود به میدانی وسیعتر از افكار و اطلاعات. این سیر، سیر علمی است. دیگر، محدوده ی خواسته ها و تمایلات است. هركس در دایره ای از تمایلات و عواطف زندگی می كند. هیچ كس قادر نیست از دایره ی خواسته ها و تمایلات طبیعی و اكتسابی موجود خود گام بیرون گذارد. خروج از این محدوده محال است، مگر آنكه خود تمایلات عوض شود و در یك سطح بالاتری قرار گیرد. انسان با قدرت علمی خود در دایره ی محدوده ی خواسته های خود همواره حركت می كند. علم قادر نیست كه محدوده ی تمایلات و خواسته ها یعنی غایات و اهداف را عوض كند. علم كاری كه می كند انسان را در بیت و محدوده ی خود حركت می دهد. علم دیوارهای همین محدوده را محكمتر می كند و بالا می برد و اختصاصی تر می كند و جلو نفوذ دیگران را می گیرد. قدرت دین و مذهب است كه انسان را از این محدوده خارج می كند، در محدوده و منزل وسیعتر می برد.

غایت این سفر معنوی انسانیت و آدمیت است. انسان با گردش و حركت در محدوده ی خودپرستی و نفس پرستی- ولو به وسیله ی پرواز با مركب علم- به مقام آدمیت صعود نمی كند؛ آنگاه به مقام آدمیت صعود می كند كه از این محدوده خارج شود، به قول سعدی درنده خویی از طبیعتش بمیرد، و این كار دین است كه حیات جدید می دهد، هدفها و غایات عالی و معنوی عرضه می دارد.

---