جلسه ی اول- چالوس، 26 ذی الحجة 94 1. الرحمن. علّم القر ان. خلق الانسان. علّمه البیان. 2. به طور كلی ما مسلمین در مقایسه با پیروان سایر ادیان از یك سلسله سرمایه های فرهنگی و تربیتی مذهبی برخورداریم كه پیروان سایر ادیان و مذاهب از مانند آنها برخوردار نیستند. البته سخن در سرمایه های فرهنگی و تربیتی مذهبی است، نه در سایر سرمایه های فرهنگی و تربیتی.

اولین سرمایه ی ما قرآن است و قرآن سه امتیاز بر همه ی كتب مذهبی موجود دارد: اول دست نخوردگی و سالم و تحریف نشده باقی ماندن، كه سایر كتب یا تمام از بین رفته و یا قسمت عمده ی آنها، و بعد وسیله ی پیروان تدوین شده است نظیر اوستا بعد از اسكندر و انجیل بعد از عیسی. دوم غنای محتوا از نظر عناصر فكری، عاطفی، روحی، تربیتی كه در سایر كتب نیست. سوم فصاحت و زیبایی و جاذبه.

دوم سنت نبوی است قولاً، فعلاً، تقریراً كه یك نفر محقق می تواند به آنها اعتماد ورزد.

سوم تاریخ معتبر و زنده و پرحماسه و پر از برجستگیهای انسانی است؛ تاریخی كه از زندگی پدران و مادران پیغمبر گرفته تا ولادت و ازدواج و مسافرت و بعثت و اولین گرونده و دومین گرونده. . . تا جزئیات پیروزیها و شكستها و تصمیمها و زیباییها و زشتیها همه روشن است، تاریخی پر افتخار و پر زیبایی و آموزنده و پرورش دهنده. البته اینكه از سرمایه ها چقدر بهره برداری و بلكه چقدر نگهداری (تا چه رسد به تكمیل آنها) كرده و می كنیم و رشد اسلامی ما چقدر است و آیا مثل سرمایه های مادی ماست كه با دیگران است استخراج و تصفیه و تولید و توزیع كنند، مطلب دیگری است.

ما شیعیان یك سلسله سرمایه های اختصاصی داریم: ما شاهكار اختصاصی داریم، ما تاریخ اختصاصی داریم. شاهكار اختصاصی ما یكی نهج البلاغه است و یكی صحیفه ی سجادیه و قسمتی از احادیث خصوصاً احادیث توحیدی، مثل توحید صدوق، و دیگر یك سلسله دعاهای دیگر از قبیل كمیل و ابوحمزه و مناجات شعبانیه و مناجاتهای خمسة عشر.

3. اما نهج البلاغه كه موضوع بحث است. این كتاب قسمتی از سخنان مولی است اعم از خطبه، وصیت، دعا و حتی مكالمه و اعم از نامه، جمله های كوتاه.

بعضی باور نمی كنند كه همه ی اینها از علی باشد، در صورتی كه تاریخ نشان می دهد كه خیلی بیش از اینها بوده است. آنچه در نهج البلاغه است 239 خطبه است، در صورتی كه مسعودی- كه صد سال پیش از سید رضی بوده است- می گوید: هم اكنون چهارصد و هشتاد و اندی خطبه از علی نزد مردم محفوظ است، یعنی بیش از دو برابر آنچه هست. بعلاوه، همچنان كه در سیری در نهج البلاغه گفته ایم جاحظ- كه قبل از سید رضی بوده است- شهادت می دهد به كثرت سخن باقی از علی، آنهم سخن عالی. عبدالحمید كاتب هنر خود را مولود حفظ هفتاد خطبه از علی می داند و ابن نباته ی معروف نیز مدعی است كه صد فصل از كلمات علی ضبط كرده و همانها ذخیره و سرمایه ی ذهنش شده است. دو نفر اول قبل از سید رضی بوده اند و تاریخ نفر سوم فعلاً بر من مجهول است.

علی به چهار خصلت در مورد سخن معروف است:

الف. فصاحت و بلاغت سخن- مورد اتفاق است.

ب. كثرت آثار باقیمانده اعم از خطابه و نامه و جمله های كوتاه- و البته این جهت معلول جهت اول است.

ج. تنوع مضامین سخن، به عبارت دیگر چند بعدی [بودن ] سخن او د. اینكه فن سخنوری و نویسندگی را دیگران از او آموختند- شهادت و یا نقل ابن ابی الحدید این مطلب را خصلت اول مورد اتفاق همه است كه او امیر سخن است.

خودش فرمود:

و انا لامراء الكلام و فینا تنشبت عروقه و علینا تهدلت غصونه.

بعلاوه شاگردی او پیغمبر را و قرآن را، تأثیر بسزایی در این جهت داشته- شهادت شكیب ارسلان ملقب به امیر البیان، شهادت جاحظ كه درباره ی صعصعة [گفت ] : و كفی استنطاق علیّ له.

خصلت دوم. شهادت مسعودی، جاحظ، عبدالحمید كاتب، عبدالرحیم بن نباته و اینكه مؤلفینی غیرشیعی كلمات او را جمع كرده اند از قبیل قضاعی كه كتاب دستور معالم الحكم را نوشت و نثر اللئالی كه به زبان روسی ترجمه و چاپ شده و حكم سیدنا علیّ و غرر و درر آمُدی كه چندین برابر كلمات قصار نهج البلاغه جمع كرده است.

خصلت سوم. احتیاج به بیان ندارد، نهج البلاغه ی موجود كافی است. اعجاب سید رضی و عبده و غیره و اعجاب دیگران به شخصیت چند بعدی او كه در سیری در نهج البلاغه گفته ایم.

خصلت چهارم نیز شهادت معاویه كه علی درس فصاحت به قریش آموخت و شهادت عبدالحمید كاتب و عبدالرحیم بن نباته و ابن ابی الحدید كافی است.

4. داستان بیگانگی من با نهج البلاغه و تشبیه به همسایه ای كه هر روز ملاقات می شود و بعد از چند سال در چند جلسه كشف می شود، چهره اش دگرگون می شود، برای من چنین شد. 5. از نظر جامعه ی مسلمین باید بگوییم كه نهج البلاغه در قرن چهاردهم كشف شد، همچنان كه امام حسین و وقعه ی عاشورا و ابوذر غفاری در این قرن كشف شدند، همچنان كه قرآن نیز كم و بیش در این قرن دارد كشف می شود.

اكنون ببینیم چه درسهایی می توانیم از این كتاب بیاموزیم:

الف. تقوا، پاكی، طهارت نفس، خدا ترسی، خدا یادآوری (مذهبی صرف) ب. تزكیه و تهذیب نفس، كرامت و عزت نفس (اخلاق فردی) ج. عدالت اجتماعی، و داخل در این درس است سیاست و حكومت خود مولی و آزادیخواهی و حقوق طلبی و دفاع از حقوق.

د. اتحاد و اتفاق، وحدت اجتماعی. داخل در این مقوله است وحدت اسلامی.

هـ. فلسفه ی تاریخ در نهج البلاغه، خطبه ی قاصعه