.

تعریف موعظه:

1. موعظه و تذكر نوعی خاص از سخن است در مقابل حكمت و استدلال از جهتی و در مقابل خطابه از جهت دیگر. اما در مقابل حكمت است از آن جهت كه بر پایه ی استدلال نیست و برای اقناع عقل و فكر نمی باشد، بلكه برای اقناع و ارضاء قلب است و لهذا جنبه ی تعلیم ندارد كه انسان بخواهد سخن تازه ای را كه طرف نمی داند به او یاد بدهد. موعظه یاد دادن نیست، معلمی نیست و لااقل هدفْ این نیست. موعظه تذكار است، یعنی متوجه كردن و متنبه كردن و تجسم دادن یك سلسله مسائل و مطالب است كه انسان می داند ولی از آنها غافل است و روی آنها را پرده ای از غفلت یعنی انبوه اندیشه های دنیایی گرفته است.

موعظه و تذكر در قرآن:

قرآن كریم یك جا می فرماید: ادع الی سبیل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة. جای دیگر می فرماید: و لقد یسرنا القرآن للذكر فهل من مدّكر [1]و هم می فرماید: و ذكر فان الذكری تنفع المؤمنین.

ضرورت و احتیاج به موعظه:

تذكر و مذكّر همیشه لازم است و برای هركس ضرورت دارد.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام گاهی به بعضی اصحابش می فرمود: پاشو موعظه كن. بدیهی است كه شاگرد چیزی ندارد كه به استاد بگوید؛ معتذر می شدند به اینكه ما در حضور شما چه بگوییم؟ علی می فرمود: در شنیدن اثری است كه در دانستن نیست.

موعظه تلقین است:

از این رو موعظه از نوع تلقین است و واعظ باید قدرت تلقین داشته باشد.

باید پیام روح باشد:

و از همین رو از دل برخاستن موعظه و اینكه پیام روح گوینده باشد فوق العاده دخالت دارد، برخلاف تعلیم.

تكرار در موعظه:

از همین جهت است كه تعلیم مستغنی از تكرار است ولی موعظه ملازم است با تكرار. به عقیده ی بعضی از علما راز تكرار بعضی مطالب در قرآن این است كه هدف قرآن از یك قصه ی تاریخی تعلیم تاریخ نیست، هدف موعظه و تذكر و تلقین است و لهذا یك مطلب تاریخی مثل داستان موسی مكرر در قرآن ذكر شده است.

موعظه برای ترقیق احساسات است و جنبه ی درونی دارد اما خطابه جنبه ی بیرونی و تهییج دارد:

در این جهت كه اساس كار بر توجیه احساسات است، خطابه نیز مانند وعظ است با این تفاوت كه خطابه برای تهییج احساسات است و موعظه برای ترقیق، خطابه چشم عقل را تیز می كند و موعظه باز، هدف موعظه در توجیه احساسات این است كه انسان را متوجه نقص كار خود و ملامت خود كند برخلاف خطابه، موعظه جنبه ی درونی دارد و خطابه جنبه ی بیرونی.

اثر خطابه ها تهییج احساسات است به اینكه خشم طرف را، سلحشوری طرف را، غیرت و همت طرف را تحریك می كند، حس حمیت و حمایت و یا اخلاق و احسان طرف را تحریك می كند. ولی اثر موعظه به نوعی دیگر تهییج احساسات است؛ حالت تأثر و تأسف از كوتاهی در عمل، گذشتن عمر به بیهودگی و بوالهوسی، غفلتها و عدم توجه به مرگ و فنای دنیا و خوف از مهاول قیامت ایجاد می كند.

نهج البلاغه بی رقیب است:

2. نهج البلاغه در موعظه ی نثر بدون شك رقیب و بدیل ندارد. ما نه در عربی و نه در فارسی نطقی و سخنرانی ای به صورت نثر نداریم كه به پایه ی موعظه های امیرالمؤمنین برسد. در زبان فارسی آنچه به صورت نثر داریم فوق العاده ضعیف است و چیز جالبی نداریم.

مجالس سعدی یا فیه ما فیه مولوی به نظر من ارزش زیادی ندارد، همچنین نصیحة الملوك غزالی.

در زبان فارسی و عربی مواعظ بسیار بلندی داریم، هم به نظم وهم به نثر. آنچه به نثر است به صورت حكمتهای كوچك است (كلمات قصار) و آنچه به نظم است بسیار عالی است. اما در عربی، مثل اشعار معروف ابوالفتح بستی: (ریحانة الادب)ایضاً قصیده ی رثائیه ی ابوالحسن تهامی مشتمل بر مواعظی است: ایضاً قسمتهای اول قصیده ی بُرده كه فوق العاده عالی است: تا آنجا كه می گوید: اما در زبان فارسی:

شاید در درجه ی اول بعضی مثنویات سعدی را در گلستان و بوستان و بعضی قصاید او را باید نام برد.

در گلستان می گوید: و در بوستان شاید مهمترین اشعار موعظه ای سعدی در باب نهم باشد كه در توبه و راه صواب است، از آن جمله در صفحه ی 389 می گوید: صفحه ی 392: در قصاید، این دو قصیده بسیار عالی است (صفحه ی 434) : قصیده ی دیگر (صفحه ی 436) : قصیده ی دیگر (صفحه ی 349) : قسمت دیگری كه در زبان عربی و فارسی هست حكمتهای كوچك است كه مثلاً در كلمات خواجه عبداللّه و سعدی در گلستان می بینیم، از قبیل «آنچه نپاید، دلبستگی را نشاید» كه در نهج البلاغه قسمت مهمی از آنها هست.

اما در نثر، موعظه ی قابل توجه كه به صورت یك سخنرانی و به صورت یك متن مؤثر و زنده باقی مانده باشد نداریم، جز آنچه از رسول اكرم و مخصوصاً از امیرالمؤمنین رسیده است كه این شاهكار بی بدیل است. مرحوم فروغی یك عده سخنرانیها در جلد دوم آیین سخنوری جمع كرده كه گمان نمی كنم هیچ كدام موعظه باشد، همه ی آنها خطابه های حماسی و اجتماعی و سیاسی است.

نیاز عمومی به موعظه:

3. نیاز به موعظه. یكی از نیازهای فردی و اجتماعی تذكرات موعظه ای است، پند و نصیحت و تذكر است كه مخصوصاً در صبغه ی دینی و مذهبی فوق العاده مفید و مؤثر است. متأسفانه در عصر ما به واسطه ی یك حالت بحران كه در اجتماع پیدا شده است، منابرموعظه ای كم شده است [3]. منابر مرحوم شیخ جعفر شوشتری و منابر مرحوم حاج شیخ عباس قمی در عصر ما و عصر نزدیك به ما، منابر موعظه ای بوده است. مرحوم آقا سید مهدی قوام منابرش موعظه ای بود [4]. غالباً پای منبر این آدم، حالی دست می داد.

همچنین مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی، مرحوم حاج شیخ محمدحسن نجف آبادی.

غفلت غیر از جهل است. ممكن است ما جاهل نباشیم اما غافل باشیم. نهج البلاغه در قسمتهای موعظه و تذكر- كه خیلی زیاد است- هزار سال است كه عامل مؤثر در زندگانی مسلمانان بوده است؛ یگانه متن زنده ی موعظه ای است كه هنوز هم قدرت فوق العاده ی خود را حفظ كرده است. من خودم مكرر دیده یا شنیده ام افرادی را كه با خواندن یا شنیدن مواعظ نهج البلاغه اشكشان مثل باران جاری بوده است و دیدم در مجلسی در قم كه شخصی خطبه ی 28 را [می خواند: ] اما بعد، فان الدنیا قد ادبرت و آذنت بوداع و ان الاخرة قد اقبلت و اشرفت باطلاع، الا و ان الیوم المضمار و غداً السباق و السبقة الجنة و الغایة النار. أفلا تائب من خطیئته قبل منیته؟ ألا عامل لنفسه قبل یوم بؤسه؟ ألا و انكم فی ایام امل من ورائه اجل، فمن عمل فی ایام امله قبل حضور اجله فقد نفعه عمله و لم یضرره اجله، و من قصر فی ایام امله قبل حضور اجله فقد خسر عمله و ضره اجله. ألا فاعملوا فی الرغبة كما تعملون فی الرهبة. ألا و انی لم أر كالجنة نام طالبها و لا كالنار نام هاربها. . .

امیرالمؤمنین از نظر تأثیر كلمات، بی نظیر است. بهترین مثالش قضیه ی همام بن شریح است كه در آخر سخن «فصعق همام صعقة فمات، فقال علیه السلام: اما واللّه لقد كنت اخافها علیه. ثم قال: هكذا تصنع المواعظ البالغة بأهلها. » از آن جمله است خطبه ی 180 كه:

روی عن نوف البكالی قال: خطبنا بهذه الخطبة امیرالمؤمنین علیه السلام بالكوفة و هو قائم علی حجارة نصبها له جعدة بن هبیرة المخزومی و علیه مدرعة من صوف [5]و حمائل سیفه لیف و فی رجلیه نعلان من لیف و كأن جبینه ثفنة بعیر، فقال علیه السلام: الحمد للّه الذی الیه مصائر الخلق و عواقب الامر. . .

اوصیكم عباد اللّه بتقوی اللّه الذی البسكم الریاش و اسبغ علیكم المعاش و لو أن احداً یجد الی البقاء سلّماً او الی دفع الموت سبیلاً لكان ذلك سلیمان بن داود علیه السلام الذی سخر له ملك الجن و الانس مع النبوة و عظیم الزلفة. . .

این العمالقة و ابناء العمالقة، این الفراعنة و ابناء الفراعنة، این اصحاب مدائن الرس الذین قتلوا النبیین و اطفأوا سنن المرسلین و أحیوا سنن الجبارین؟ ! . . .

تا آنجا كه در آخر فرمود: أوّه علی اخوانی الذین تلوا القرآن. . . قال نوف:

و عقد للحسین علیه السلام فی عشرة آلاف و لقیس بن سعد فی عشرة آلاف و لابی ایوب الانصاری فی عشرة آلاف و لغیرهم علی اعداد اخر و هو یرید الرجعة الی صفین، فما دارت الجمعة حتی ضربه الملعون ابن ملجم لعنه اللّه، فتراجعت العساكر فكنا كأغنام فقدت راعیها. . .

از آن جمله است خطبة الغراء (خطبه ی 81) :

الحمد للّه الذی علا بحوله و دنا بطوله. . .

خطبه بسیار مفصل است. در آخر خطبه پس از بحث مفصل درباره ی مرگ و اهوال قیامت می فرماید:

خطبة الغراء:

اولی الابصار و الاسماع و العافیة و المتاع! هل من مناص او خلاص او معاذ او ملاذ او فرار او محارام لا؟ فأنی تؤفكون؟ ام این تصرفون؟ ام بما ذا تغترون؟ و انما حظ احدكم من الارض ذات الطول و العرض قید قده، متعفراً علی خده. الان عباد اللّه، و الخناق مهمل و الروح مرسل فی فینة الارشاد و راحة الاجساد و باحة الاحتشاد و مهل البقیة و أنف المشیة و انظار التوبة و انفساح الحوبة قبل الضنك و المضیق و الروع و الزهوق و قبل قدوم الغائب المنتظر و اخذة العزیز المقتدر.

قال الشریف:

و فی الخبر انه علیه السلام لما خطب بهذه الخطبة اقشعرت لها الجلود و بكت العیون و رجفت القلوب.

ایضاً خطبه ی 173: ایها الغافلون غیر المغفول عنهم. . . ایضاً خطبه ی 174:

انتفعوا ببیان اللّه و اتعظوا بمواعظ اللّه و اقبلوا نصیحة اللّه، فان اللّه قد اعذر الیكم بالجلیة و اتخذ علیكم الحجة و بین لكم محابه من الاعمال و مكارهه منها، لتتبعوا هذه و تجتنبوا هذه، فان رسول اللّه صلی الله علیه و آله كان یقول: حفت الجنة بالمكاره و حفت الناربالشهوات. و اعلموا أنه ما من طاعة اللّه شی ء الاّ یأتی فی كره و ما من معصیة اللّه شی ء الاّ یأتی فی شهوة، فرحم اللّه رجلاً نزع عن شهوته و قمع هوی نفسه. . .

و اعلموا عباد اللّه، ان المؤمن لایصبح و لایمسی الاّ و نفسه ظنون عنده، فلایزال زاریاً علیها و مستزیداً لها فكونوا كالسابقین قبلكم و الماضین امامكم. . .

و اعلموا أن القرآن هو الناصح. . .

نامه ی امام به حارث همدانی (نامه ی 69) از نظر پندهای حكیمانه از نمونه هاست و سزاوار است نقل و ترجمه شود.

حكمت 257 (خطاب امام به كمیل) : مر اهلك ان یروحوا. . .

---