1. عبادت پوسته ای دارد و هسته ای، قشری دارد و لبّی، پوششی دارد و حقیقتی، یعنی پیكری دارد و روحی. روح و هسته و لبّ و حقیقت عبادت را انگیزه های روحی و حالات معنوی توأم با این حركات و سكنات و اذكار و اوراد انجام می دهد و اما پیكر عبادت عبارت است از مجموعی آداب و اذكار و حركات و سكنات و اذكار لفظی و ژستهای بدنی.

عمده در عبادت دو چیز است: اول انگیزه های روحی و غایات و هدفهایی كه عابد از عبادت خود دارد. دوم بهره های معنوی است كه در حال عبادت می برد، یعنی عبادت برای عابد واقعی وسیله ی استنزال رحمت و جذب فیوضات معنوی و پیدایش حالات روحی است.

در اسلام با اینكه همه ی كارهای مفید می تواند عبادت باشد ولی در عین حال در برنامه ی اسلام یك سلسله اعمال كه منحصراً برای پرستش و عبادت وضع شده است وجود دارد [1] شیخ در نمط نهم اشارات درباره ی زهد عارف و عبادت عارف بحث می كند. درباره ی عبادت عارف می گوید:

ریاضة ما لهممه و قواه المتخیلة و المتوهمة لیجرها بالتعوید عن جناب الغرور الی جناب الحق فتصیر مسالمة للسر الباطن. . .

پس از نظر شیخ، عبادت نوعی ورزش روحی است برای روح و مخصوصاً از نظر قوه ی متخیله و متوهمه و قوای بدنی عموماً كه رو به طبیعت دارند [2] از نظر دیگر، عبادت نوعی عكس العمل عاشقانه ی روح است در برابر جمال و كمال خالق عظیم.

و از نظر دیگر نوعی عكس العمل انسانی و سپاسگزارانه ی روح است در مقابل احسانهای بیكران الهی.

از نظر دیگر نوعی اعلام آمادگی خدمت است بدون منت و توقع [3]، كه: قوّ علی خدمتك جوارحی و اشدد علی العزیمة جوانحی. سعدی در داستان ایاز و محمود می گوید: و البته از نظر مردم عوام نوعی معاوضه است در مقابل اجر و پاداشهای مادی كه قهراً باید فرض شود كه نوعی فایده رساندن به خداست تا معاوضه صدق كند.

و از نظری به قول كارل، پرواز روح است به افقهای وسیعتر و عالیتر از حضیض مادی.

و به تعبیر دیگر كارل، كوشش انسان است برای ارتباط با وجود نامرئی آفریدگار همه ی هستی.

در عبادت، انسان می یابد كه نیازی جز حوائج جسمی و حیوانی، و لذتی برتر از لذت بدنی، و وجودی عِلوی و جاوید جز این كالبد محدود فانی دارد. . . پرستش بهترین وسیله ی پیروزی كامل روح بر بدن است.

2. اهل عرفان برای مراتب و مراحل معنوی، یك قانون و قاعده و حساب خاصی قائل شده اند؛ مانند مسافرتهای مكانی، منازل و مراحلی قائل شده اند. خواجه عبداللّه منازل السائرین نوشته است و در صد منزل خلاصه كرده است. بوعلی در نمط نهم اشارات بیانات خاصی از نظر احوال و مقامات عارفین یادآور شده است. عرفا عموماً احوال و مقامات و اطواری قائل شده اند و معمولاً قائل به هفت طور هستند. شعر معروف «هفت شهر عشق را عطار گشت- ما هنوز اندر خم یك كوچه ایم» معروف است.

شاید در برخی از اینها تصنعاتی هم به كار رفته باشد ولی بدون شك روح و نفس و- به زبان خود اهل دل- دل، تحولات و تطوراتی دارد و مانند جسم كه مراحلی را طی می كند كه به مرحله ی كمال می رسد روح نیز عیناً چنین است، با این تفاوت كه جسم تحت تأثیر جبری قوانین طبیعت مراحل كودكی و جوانی و پیری را طی می كند و روح باید با نیروی اراده و قدم اختیار این مراحل را طی كند. برای جسم در زبان عربی اسمائی وضع شده است: رضیع، طفل، مراهق، شاب، كهل، شیخ، فانی.

به هر حال به عقیده ی این دسته، نفس در جوهر خود تحولات و تطوراتی پیدا می كند و در هر منزلی حكم خاص و حالات خاص دارد.

یكی از دلكش ترین مباحث ادبیات عرفانی، مطالبی است مربوط به روان شناسی عرفانی كه در ادبیات اسلامی، خواه عربی و خواه فارسی، زیاد دیده می شود. كیست كه دیوان ابن الفارض و یا دیوان حافظ را بخواند و تحت تأثیر این مبانی و مفاهیم بلند واقع نشود؟ قطع نظر از جنبه ی عرفانی و معنوی و ماوراء الطبیعی این مسائل، از جنبه ی ادبی و نازك خیالی از متعالی ترین جنبه های ادبیات است.

معانی و مفاهیمی كه در ادبیات عرفانی آمده است حتی برای منكرینمعارف الهی، از جنبه ی ادبی و تخیلی محض و از جنبه ی زیبایی و لطف در حد اعلای حسن است.

در نهج البلاغه این مطالب (منهای جنبه های تصنعی) هم از جنبه ی واقعی و معنوی و هم از جنبه ی ادبی و تخیلی فوق العاده جالب توجه است، یعنی اگر تنها از جنبه ی نازكی خیال و اوج اندیشه و لطافت فكر در نظر بگیریم باز جالب توجه است.

3. رجوع شود به ورقه های یادداشت عبادت.

---