1. الرحمن. علّم القرآن. خلق الانسان. علّمه البیان. 2. سخن، زنده ترین و جاندارترین اثر آدمی است و جاویدترین آنها. 3. نهج البلاغه، حكمت 394: و رب قول انفذ من صول. 4. مَقدسی به نقل احسن التقاسیم راجع به خراسان در زمان سامانیان می گوید:

و رسومهم تخالف رسوم اقالیم العرب فی اكثر الاشیاء فللمؤذنین سریر قدام المنبر یؤذنون علیه بتطریب و الحان و یذكّرون بلا دفاتر.

5. یزید به زیاد بن ابیه نوشت:

لقد نقلناك من بین ولاء ثقیف الی عز قریش و من عبید الی ابی سفیان و من القلم الی المنابر.

6. خطبا عملاً «سخنگوی» دولت اسلامند.

7. ابعاد نهج البلاغه، آشنایی من با نهج البلاغه و یادی از مرحوم حاج میرزا علی آقا شیرازی، موعظه و زهد و اندرز، توحید و معارف عقلی، عرفان و سلوك، اخلاق و حكمت عملی، حماسه و شجاعت، سیاست و حكومت، عدالت و آزادی 8. ریشه ی خطابه در اسلام، و حال آنكه در جاهلیت مرسوم نبود و اگر بود تفاخر بود اما موعظه و حقوق نبود. نماز جمعه است كه: و انما جعلت ركعتین لمكان الخطبتین. 9. عبدالحمید [1]كاتب امویان كه ظاهراً استاد ابن المقفع هم بوده و خودش ایرانی است (علی الظاهر) و درباره اش گفته اند: بدأت الكتابة بعبدالحمید و ختمت بابن العمید، در جواب كسی كه از او پرسید: ما الذی خرّجك فی البلاغه؟ قال: حفظ كلام الاصلع [2] جاحظ در جلد اول البیان و التبیین، صفحه. . . بعد از نقل جمله ی مولی: قیمة المرء ما یحسنه، می گوید:

و كأنّ اللّه قد البسه من الجلالة و غشاه من نور الحكمة علی حسب نیة صاحبه [3] عدی بن حاتم گفت:

تنفجر الحكمة من جوانبه و العلم من نواحیه.

شكیب ارسلان ملقب به امیرالبیان در مجلس جشنی كه به افتخارش تشكیل داده بودند، شخصی او را مقایسه كرد به علی علیه السلام.

با ناراحتی رفت پشت تریبون و گفت: من كجا و علی بن ابی طالب كجا! من بند كفش او هم حساب نمی شوم [4] سید رضی در مقدمه ی نهج البلاغه. . .

عبده در مقدمه ی شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در مقدمه ی شرح نهج البلاغه ابن عباس گفت. . . طه حسین گفت. . .

10. نهج البلاغه [5]قسمتی است از گفته های امیرالمؤمنین علی علیه السلام كه سیدرضی ضمن اینكه می خواسته است مجموعه ای از سخنان همه ی ائمه (علیهم السلام) به نام «خصائص الائمه» گرد آورد، فقط موفق شده كه مجموعه ای از حكمتها و كلمات قصار حضرت امیر را جمع كند و موفق به جمع كلمات بقیه ی ائمه نشده است، ولی جمع آن مقدار از كلمات مولی سبب شده كه او را تشویق كنند كه قسمتی از خطب و كتب حضرت را نیز جمع آوری كند و به این صورت در آمده است كه هست.

درباره ی نهج البلاغه و كلمات مولی به طور عموم دو مطلب از قدیم الایام مورد توجه بوده است:

الف. كمال فصاحت و نهایت بلاغت آن حضرت [6]. از ابن عباس گرفته در زمان خود آن حضرت كه معجب بود به سخنان ایشان، آنچنان كه از داستان خطبه ی شقشقیه و از سخنش درباره ی نامه ی 22 آن حضرت خطاب به خود عبداللّه [برمی آید] :

اما بعد فان المرء قد یسرّه درك ما لم یكن لیفوته. . . [7] عبداللّه گفت:

ما انتفعت بكلام بعد كلام رسول اللّه كانتفاعی بهذا الكلام.

و از جاحظ بلیغ و نویسنده ی توانای عرب و از عبدالحمید كاتب و از سید رضی كه درباره اش صاحب الیتیمه گفته است:

هو اشعر الطالبیین من مضی منهم و من غبر- علی كثرة شعرائهم المفلقین- و لو قلت انه اشعر قریش لم ابعد عن الصدق [8] در مقدمه ی نهج البلاغه می گوید:

كان امیرالمؤمنین علیه السلام مشرع الفصاحة و موردها و منشأ البلاغة و مولدها و منه علیه السلام ظهر مكنونها و عنه اخذت قوانینها و علی امثلته حذا كل قائل خطیب و بكلامه استعان كل واعظ بلیغ و مع ذلك فقد سبق و قصّروا و تقدم و تأخروا، لأن كلامه علیه السلام الكلام الذی علیه مسحة من العلم الالهی و فیه عبقة من الكلام النبوی.

تا ابن ابی الحدید كه می گوید: . . . [9] تا شیخ محمد عبده كه می گوید:

و لیس فی اهل هذه اللغة الاّ قائل بأن كلام الامام علی بن ابی طالب هو اشرف الكلام و ابلغه بعد كلام اللّه تعالی و كلام نبیه صلی الله علیه و آله و اغزره مادة و ارفعه اسلوباً و اجمعه لجلائل المعانی.

تا شكیب ارسلان كه گفت: من خاك پای او هم نیستم، و یا گفت: من بند كفش او هم به شمار نمی روم.

تا امروز كه سخنش در ادب عرب در درجه ی اول به شمار می رود.

علی الجندی در مقدمه ی كتاب علی بن ابی طالب، شعره و حكمه احمد تیمور، درباره ی نثر مولی می گوید:

یغلب علی نثره الایقاع و الرنین و التنغیم و الموسیقیة الشاجیة و السجع الانیق حتی یبدو احیاناً كأنه شعر منثور.

در همان جا از قدامة بن جعفر (؟ ) نقل می كند:

كان علیّ ممن برع فی معینین من الایجاز و الاطالة فسلم فی الایجاز من التقصیر و فی الاطالة من الاسهاب و التكثیر و تقدّم الناس جمیعاً كتقدّمه فی سائر فضائله.

مسعودی در جلد دوم مروج الذهب، صفحه ی 45 تحت عنوان «ذكر علیّ من كلامه و اخباره و زهده» می گوید:

و الذی حفظ الناس عنه من خطبه فی سایر مقاماته اربعمأة خطبه و نیف و ثمانون خطبة یوردها علی البدیهة تداول الناس عنه قولاً و عملاً.

ایضاً جاحظ در جلد اول البیان و التبیین (ص 212) پس از بحثی درباره ی اینكه آنچه نهی شده است از زیاده روی در سخن و در مدح صمت مربوط به سخنان بی فایده است، می گوید:

ولو كان هذا كما یقولون لكان علیّ بن ابی طالب و عبداللّه بن عباس اكثر الناس فی ما ذكرتم.

از اینجا معلوم می شود كه علی علیه السلام معروف بوده است به كثرت سخن، همچنان كه ابن عباس. ولی ابن عباس خطیب نبوده، فقط راوی و مفسر بوده است، اگرچه جاحظ در صفحه ی 230 از جلد اول می گوید فوق العاده خطیب بوده است- رجوع شود.

طه حسین در ذیل داستان كسی كه درباره ی طلحه و زبیر و عایشه سؤال كرد [10]و علی جواب داد: ان الحق و الباطل لایعرفان باقدار الرجال، اعرف الحق تعرف اهله، می گوید: بعد از وحی، كسی سخنی به این استحكام نشنیده است [11] خود حضرت در خطبه ی 231 (بعد ان اقدم احدهم علی الكلام فحصر) :

الا ان اللسان بضعة من الانسان فلایسعده القول اذا امتنع و لایمهله النطق اذا اتسع و انا لامراء الكلام و فینا تنشبت عروقه و علینا تهدلت غصونه [12] جنبه ی دوم سخن مولی چند بعدی [بودن ] آن (به اصطلاح امروز) است [13]و این جهت تنها امروز مورد توجه نیست، در گذشته نیز مورد توجه بوده است، همان طوری كه چند بعدی بودن شخصیت آن حضرت نیز چنین است و از قدیم مورد توجه بوده است. صفی الدین حلّی [14]درباره اش گفته است:

البته این دو مطلب وابسته به یكدیگر است، یعنی شخصیت چند بعدی قهراً سخنانش یك بعدی نیست.

ما در ادبیات خودمان وقتی وارد می شویم می بینیم هریك از سعدی و حافظ و مولوی و فردوسی و نظامی در یك میدان بالخصوص گوی سبقت ربوده اند. حافظ فقط غزل است و مولوی معنی عالی و تمثیل، فردوسی حماسه است و نظامی تشبیه، و تنها سعدی است كه یك شخصیت دو بعدی است: هم غزل است و هم حكمت.

درباره ی شعرای جاهلیت، یونس نحوی گفته است:

امرؤ القیس اذا ركب و النابغة اذا هرب و زهیر اذا رغب و الاعشی اذا طرب.

خود مولی حاضر نشد درباره ی اینها قضاوت كند و فرمود: ان القوم لم یجروا فی حلبة واحدة. همه ی اینها یك بعدی [بودن ] سخن آنها و یك بعدی [بودن ] شخصیت آنها را می رساند [15] كلام مولی گذشته از اینكه چند بعدی است و باید رسیدگی شود، در هر بعدی شخص اول است.

درباره ی شخصیت چند بعدی آن حضرت گفته اند: پیشوای عادل، عابد شب زنده دار، قاضی دقیق زیرك عادل، خطیب واعظ چیره دست، سرفرمانده قشون، سرباز دلیر، علی معجزه ی انسانیت است.

درباره ی چند جانبه بودن شخصیت و كلام آن حضرت، سید رضی در مقدمه ی نهج البلاغه می گوید:

و من عجائبه علیه السلام التی انفرد بها و امن المشاركة فیها ان كلامه علیه السلام الوارد فی الزهد و المواعظ و التذكیر و الزواجر، اذا تأمله المتأمل و فكر فیه المتفكر و خلع من قلبه انه كلام مثله ممن عظم قدره و نفذ امره و احاط بالرقاب ملكه لم یعترضه الشك فی انه من كلام من لا حظ له فی غیر الزهادة و لا شغل له بغیر العبادة و قد قبع فی كسر بیت او انقطع الی سفح جبل.

لایسمع الاّ حسه و لا یری الاّ نفسه و لایكاد یوقن بأنه كلام من یغمس فی الحرب مصلتاً سیفه فیقطع الرقاب و یجدل الابطال و یعود به ینطف دماً و یقطر مهجاً و هو مع تلك الحال زاهد الزهاد و بدل الابدال. و هذه من فضائله العجیبة و خصائصه اللطیفة التی جمع بها بین الاضداد و الف بین الاشتات. و كثیراً ما اذكر الاخوان بها و استخرج عجبهم منها. و هی موضوع للعبرة بها و الفكرة فیها.

شیخ محمد عبده در مقدمه ی شرح بر نهج البلاغه پس از آنكه قدرت تهییج نهج البلاغه را به یك میدان جنگ تشبیه می كند، می گوید:

كنت كلما انتقلت من موضع الی موضع احس بتغیر المشاهد [16]و تحول المعاهد، فتارة كنت اجدنی فی عالم یغمره من المعانی ارواح عالیة فی حلل من العبارات الزاهیة تطوف علی النفوس الزاكیة و تدنو من القلوب الصافیة توحی الیها رشادها و تقوّم منها مرادها و تنفر بها عن مداحض المزال الی جوادّ الفضل و الكمال. و طوراً كانت تنكشف لی الجمل عن وجوه باسرة [17]و انیاب كاشرة و ارواح فی اشباح النمور و مخالب النسور. قد تحفزت للوثاب ثم انقضت للاختلاب فخلبت القلوب عن هواها و اخذت الخواطر دون مرماها و اغتالت فاسد الاهواء و باطن الآراء.

و احیاناً كنت اشهد ان عقلاً نورانیاً لایشبه خلقاً جسدانیاً فصل عن الموكب الالهی و اتصل بالروح الانسانی. فخلعه عن غاشیات الطبیعة و سما به الی الملكوت الاعلی و نما به الی مشهد النور الاجلی و سكن به الی عمار [18]جانب التقدیس بعد استخلاصه من شوائب التلبیس.

و آنات كأنی اسمع خطیب الحكمة ینادی بأعلیاء الكلمة و اولیاء امر الامة یعرّفهم مواقع الصواب و یبصّرهم مواضع الارتیاب و یحذّرهم مزالق الاضطراب و یرشدهم الی دقائق السیاسة و یهدیهم طرق الكیاسة و یرتفع بهم الی منصات الرئاسة و یصعدهم شرف التدبیر و یشرف بهم علی حسن المصیر.

- موضوعات مهمی كه در نهج البلاغه مطرح است، یعنی موضوعاتی كه بیشتر در این كتاب مطرح است عبارت است از:

موعظه و تذكر و زهد، توحید و معرفة اللّه، عدالت و حقوق، عبادت و عرفان، خلافت و حكومت كه شامل روش سیاسی مولی و بخشنامه هایی كه به والیان خود می نوشته نیز می شود، ملاحم كه در 24 مورد بحث شده است، قرآن و اهمیت آن، ثنای رسول خدا و اشاره به وضع عرب جاهلی، اهل بیت علیهم السلام، مردم زمان خودش از یاران باوفا و اصحاب معاویه و معاویه و خوارج و اصحاب جمل، بحثهای اجتماعی از قبیل سرّ ترقی و انحطاط ملل، اخلاق فردی از قبیل صبر، استقامت، راستی، اخلاق اجتماعی از قبیل اتحاد و اتفاق و تواصل و تباذل و خوش برخوردی و غیره، حماسه، دعا و مناجات، قرآن، مبارزه با بیماری عصر خود: تعصب و تنعم، و بالاخره وصیتها.

---