در ذیل تفسیر آیه ی مباركه ییا ایها الناس اعبدوا ربكم الذی خلقكم و الذین من قبلكم لعلكم تتقونگفتیم هر مكتبی جهان بینی معین، هدف معین، محتوای معین، مخاطب معین دارد و اكنون اضافه می كنیم: و آگاهی بخشی معین دارد. این چهار ركن (یا پنج ركن) به یكدیگر پیوسته اند و با یكدیگر متناسبند و ریشه ی همه ی آنها از نظر ما جهان بینی است و از نظر برخی مكاتب دیگر كه به اصالت اندیشه ی انسان از نظر واقع بینی قائل نیستند، هدف است و هدف هم وابسته به موقع و موضع اجتماعی و تاریخی است.

از نظر به اصطلاح وجودشناسی، پایه ی همه ی آنها جهان بینی است و اما از نظر به اصطلاح روش شناسی و مرحله ی اثبات، هریك از چهارتا (یا پنج تا) دلیل آنهای دیگر است. از نوع جهان بینی می توان محتوا، هدف، مخاطب، نوع آگاهی را به دست آورد و از نوع هدف، چهارتای دیگر را و همین طور. . .

جهان بینی عبارت است از نوع شناخت مكتب درباره ی جهان و جامعه و انسان، و هدف عبارت است از رسالت نهایی كه مكتب دارد، و محتوا عبارت است از پیام و یا پیامهایی كه برای مردم دارد.

مخاطب عبارت است از مردمی كه برای آنها صلاحیت اینكه به حركت آیند تشخیص داده می شود، یعنی در وجود آنها محركبالقوه ای برای پذیرش پیام تشخیص داده می شود.

مكتبها از نظر ماهیت [مختلفند] كه امروز معمولاً با یك «ایسم» ماهیت مكتب معرفی می شود: فاشیسم، نازیسم، كمونیسم، اومانیسم، اگزیستانسیالیسم، ناسیونالیسم و غیره.

البته این ایسمها برخی معرف بانی مكتب است مثل ماركسیسم و برخی معرف اساسی ترین اصل مكتب مثل اگزیستانسیالیسم و بعضی معرف هدف مكتب است مثل ناسیونالیسم و اومانیسم و كمونیسم [1] و همچنین نازیسم كه ناظر به برتری نژادی ژرمن است [2] آن كه مثلاً جهان بینی اش ملی است معتقد است كه كیان و شخصیت واقعی انسانها را ملیتشان و تاریخشان تشكیل می دهد.

خودِ واقعی هر مردمی كه به نام یك ملت با هم زندگی می كنند و تاریخ مشترك دارند همان ملیتشان است و اگر انسان از ملیت خود جدا شود، از خود واقعی خود بیگانه شده و بیمار است و یك موجود عوضی است. قهراً پیام این مكتب، هدف این مكتب بر محور ملیت است و مخاطب او هم افراد آن ملت و آگاهیهایش هم همه بر اساس غرور ملی است- هنر نزد ایرانیان است و بس.

نازیسم یا مثلاً نهضت آفریقای سیاه كه بر نژاد سیاه تكیه دارد پیامش، هدفش و احیاناً جهان بینی اش و مخاطبش و آگاهی بخشی هایش متناسب با هم اند. آن كه جهان بینی به اصطلاح پرولتری و طبقاتی دارد نیز هدفش، پیامش، مخاطبش، آگاهی بخشی هایش چیز دیگر است. مخاطبش خصوص طبقه ی پرولتر است، هدفش صرفاً رهایی پرولتر از استثمار است، آگاهیهایش آگاهی طبقاتی است و به اصطلاح معروف تضاد طبقاتی را وارد خودآگاهی این طبقه می كند و مخاطبش صرفاً طبقه ی پرولتر است (طبق بعضی نظریات ماركس و انگلس) و یا عموم طبقات محرومند كه شامل كشاورز و خرده بورژوا و غیرهم می شود (طبق بعضی نظریات دیگر این دو نفر) [3] ولی اسلام جهان بینی اش خاص خود اوست، برای انسان و جهان ماهیت از اویی و به سوی اویی قائل است، برای دنیا با همه ی كوتاهی و كوچكی- كه اساساً قابل مقایسه با جاودانگی اخروی نیست- اهمیت درجه ی اول قائل است از آن رو كه دنیا را مزرعه ی آخرت می داند و عبور از آخرت را از دنیا و از متن جامعه گرایی و انسان گرایی می داند و همه ی آخرت را بر اساس ایمان و عمل در دنیا معرفی می كند. هدفش عبور دادن سالم و موفق و پرمحصول از دنیا و رساندن به منزلگاه آخرتی با توشه ای فراوان است، زیرا اعمال نیك و كمال بخش دنیا همانها هستند كه در آخرت تجسم می یابند.

مخاطبش انسان به طور عام است، زیرا محرك بالقوه به نام فطرت در همه ی انسانها حتی انسان مسخ شده مثل فرعون قائل است [4]و آگاهیهایش بر اساس ارزشهای واقعی انسانی است كه در دو كلمه ی معروف و منكر جمع شده است.

---