.

آنجا كشت و عمل نیست، فقط بهره برداری است:

1. یكی از اصول دین اعتقاد به معاد است. پیامبران به دو چیز اصلی دعوت كرده اند: خدا و معاد. در ناحیه ی خدا گفته اند كه جهان یك مبدأ آفرینش دارد و همان یك را باید پرستش كرد، و در باب معاد گفته اند كه یك زندگی دیگر بعد از این زندگی هست و یك رابطه ی قطعی میان این دو زندگی وجود دارد به این معنی كه آنجا دارالجزاست، نوعی نتیجه گیری است میان اعمال انسان. از نظر انبیا تمام دوره ی عمر، مدرسه و كشت است. در خود دنیا زندگی انسان دوره هایی دارد، دوره های كشت و سرمایه گذاری و زحمت، مثلاً باغستانی ایجاد می كنند، كارخانه ای در ظرف سه چهار سال تأسیس می كنند و سپس نوبت بهره برداری می رسد یا مدرسه و دانشگاه می روند و بعد نوبت بهره برداری می رسد. از نظر مكتب انبیا، تمام دوره ی عمر نیز دوره ی كشت و سرمایه گذاری است.

2. پس دنیا مزرعه ی آخرت است، مدرسه ی آخرت است، مقدمه ی پاداش و مكافات آخرت است.

آیا كشت و برداشت دنیا و آخرت، طبیعی است یا قراردادی؟ :

3. به ما گفته اند: الیوم عمل و لا حساب و غداً حساب و لا عمل. آیا این یك امر قراردادی است كه در اینجا حسابرسی نباشد یا كامل نباشد و در آنجا فقط حساب باشد و نه عمل؟ یا اینكه نظام آنجا با نظام اینجا متفاوت است و نظیر دو فصل است كه فصل كاشتن و فصل برداشتن دوتاست، هیچ كدام را طبعاً در جای دیگر نمی شود انجام داد.

پیری و مردن و تناسل نیست:

4. در اینجا پیری و مردن و توالد و تناسل هست و در آنجا نیست. آیا این جهت نیز طبیعی است و یا قراردادی است؟ .

سرنوشتهای مشترك در آنجا نیست:

5. در اینجا سرنوشتهای مشترك هست و خواه ناخواه هر فردی از آثار اعمال دیگران- چه خوب و چه بد- متأثر می شود، یعنی مجموعاً افراد به صورت اعضای یك پیكر زندگی می كنند، به خلاف آنجا كه مجرمین از غیر مجرمین ممتاز هستند(و امتازوا الیوم ایها المجرمون). اینجا نیز این پرسش هست كه چرا؟ آیا طبیعی است یاقراردادی؟ مولوی می گوید: اما رابطه میان اینجا و آنجا:

سعدی: یكسر حیات است:

6. یكی از خصوصیات آن جهان این است كه سراسرْ حیات است، حیاتْ ذاتش است.

اعضا و جوارح، حیّ است:

ماده ای نیست كه حیات بر آن عارض گردد و بعد سلب شود: و ان الدار الاخرة لهی الحیوان. الیوم نختم علی افواههم و تكلمنا ایدیهم و تشهد ارجلهم.

سه نوع مجازات داریم:

7. سه نوع مجازات داریم: مجازات اجتماعی به منظور تشفّی و یا به منظور تنبیه و عبرت دیگران، مجازات به معنی مكافات، و آثار وضعی اعمال كه این خود كم و بیش در این جهان وجود دارد: 8. مثنوی، صفحه ی 541:

رابطه ی عجیب كارهای ما با غمها و اندوههای ما:

9. مولوی در صفحه ی 489 در ذیل داستان مردی كه با كنیز جماع كرد و زنش از حمام رسید و او فوراً به نماز ایستاد، می گوید: 10. تجسم اعمال: یوم تجد كل نفس ما عملت من خیر محضراً و ما عملت من سوء تود لو ان بینها و بینه امداً بعیداً.

و وجدوا ما عملوا حاضراً.

فمن یعمل مثقال ذرة خیراً یره. . .

كل نفس بما كسبت رهینة. 11. نامه ی اعمال- آیات مربوطه: و كل انسان الزمناه طائره فیعنقه. . . 12. مولوی، صفحه ی 421: صفحه ی 519: معنی جفّ القلم:

13. رجوع شود به علم الیقین فیض، صفحه ی 194. . .

14. مولوی، صفحه ی 135: اسماء آخرت در قرآن:

15. كلمه ی معاد ظاهراً كلمه ای است نه شرعی و اسلامی بلكه متشرعی و اصطلاحی درباره ی آنچه در قرآن به نام آخرت، حشر، نشر، قیامت، الیوم الاخر، یوم الفصل، یوم الدین، یوم تبلی السرائر، یوم الخلود، یوم التلاق، الیوم الحق ظ، یوم الجمع، یوم التغابن، یوم الحسرة، دارالحیوان، الواقعة، الساعة، النبأ العظیم، المآب، یوم التنادظ و غیره خوانده شده است.

ولی در خود قرآن و شاید در حدیث هم این تعبیر نیامده است.

متكلمین این تعبیر را از آن جهت آورده اند كه یا گمان كرده اند قیامت و حشر قرآن اعاده ی معدوم است و بدین جهت نام آن روز را معاد (زمان عود) گذاشته اند و یا بدان جهت است كه فرض كرده اند در آن وقت روحها به بدنها عود می كنند. به هر حال ظاهر این است كه این كلمه اسم مكان است در اصطلاح متكلمین و فلاسفه و محدثین نه مصدر میمی، و به اعتبار اعاده ی معدوم و یا عود ارواح به اجساد است.

این كلمه می توانست مفهوم صحیحی از نظر اسلام داشته باشد، چه آن را مصدر میمی یا اسم مكان بگیریم اما به شرط اینكه متعلق محذوف را «الی اللّه» بگیریم. آنچه از قرآن استنباط می شود این است كه قیامت زمان و یا مرحله ی عود الی اللّه است: ان الی ربك الرجعی، و ان الی ربك المنتهی، انا للّه و انا الیه راجعون، انهم ملاقوا ربهم، كذبوا بلقاء اللّه، بلقاء ربهم كافرونو امثال اینها.

البته گروه محدثین و متكلمین و عامه ی مفسرین این تعبیرات را به نوعی تأویل می كنند و آن را مَجاز می دانند نه حقیقت، می گویند مقصود بازگشت و رجوع و لقاء پاداش و كیفر است.

از نظر حكما حقیقت معاد رجوع الی اللّه است و از همین آیات قرآن استنباط می كنند كه معاد یك حركت واقعی و یك بازگشتواقعی به سوی خداست. محدثین و متكلمین به استناد آیات ظاهر در احیای مجدد همین بدن، آیات رجوع و لقاء را تأویل می كنند و حكما برعكس. اكنون باید دید می توان راهی یافت كه جامع همه ی تعبیرات باشد.

16. از نظر گروه محدثین و متكلمین، معاد پایان زمانی یعنی خرابی و انهدام این جهان و آغاز زمانیِ یك جهانی بهتر با خصوصیات دیگر است، ولی از نظر حكما معاد و قیامت به معنی انتقال یك موجود است از نشئه ی دنیا و طبیعت به نشئه ی آخرت، و بهشت و جهنم هم اكنون موجود است.

17. در قرآن و سنت، مسئله ی كتاب و نوشتن اعمال و رقیب و عتید و امثال اینها آمده است؛ مسئله ی وزن اعمال، مسئله ی شهود اعمال و تجسم اعمال آمده است.

18. تاریخ اعتقاد به حیات بعد از مرگ، رجوع شود به كتاب به سوی جهان ابدی، تألیف زین العابدین قربانی، صفحه ی 18. . .

19. از نظر حكما تعبیراتی نظیر درخت طوبی، شجرة زقّوم و امثال اینها تعبیراتی است كنایی از یك سلسله حقایق.

تفاوتهای این جهان و آن جهان [1]:

1. در آنجا پیری و مردن و توالد و تناسل نیست.

2. آنجا حیات محض است.

3. آنجا كشت و عمل نیست، فقط حساب و بهره برداری است.

4. آنجا سرنوشتهای مشترك نیست.

5. اما رابطه ی میان اینجا و آنجا- حكومت ظاهر و باطن.

6. آنجا نظام اسباب و مسببات نیست، حكومت بلامنازع مشیت است.

---