1. مسئولیتهای اجتماعی: مسئولیت فقرها، بیماریها، جهالتها و بی خبریها، گمراهیها، بیماریهای روانی و اخلاقی و به عبارت دیگر فساد اخلاق ها، ستمدیدگی ها 2. مسئولیت، امروز در فلسفه ی اگزیستانسیالیسم نقش اساسی دارد ولی یك شب بحث كرده ایم كه اینها سعی كرده اند از فلسفه های تاریك خود و از درختهای تلخ جهان بینی خود چنین میوه ی شیرینی را بگیرند. فلسفه های اینها هرگز نمی تواند چنین نتیجه ی انسانی را بدهد و در اسلام خود مسئولیت با لفظ مسئولیت عنوان شده است:

كلكم راع و كلكم مسؤول عن رعیته. 3. در اسلام اولاً مسئولیت اجتماعی را كسانی می توانند انجام دهند كه مسئولیتهای فردی را انجام داده باشند. آیه ی آخر سوره ی فتح مبیّن این معنی است و همچنین آیه ی سوره ی توبه. مولی فرمود:

لایقیم امر اللّه سبحانه الاّ من لایصانع و لایضارع و لایتبع المطامع.

4. مسئولیت اجتماعی از مسئولیت فردی و خانوادگی انسانی تر و شریفتر و عالیتر است، چون آن دو مسئولیت از ناحیه ی عواطف طبیعی حمایت می شوند برخلاف این مسئولیت.

5. یك تفاوت دیگر در این است كه انجام مسئولیتهای اجتماعی هم اجتماعی است.

6. امر به معروف و نهی از منكر، جهاد، هر دو مربوط است به تعهدهای اجتماعی.

7. جمله ی «هیهات ان یغلبنی هوای و یقودنی جشعی الی تخیر الاطعمة» مسئولیت در برابر گرسنگی هاست، جمله ی «و ما اخذ اللّه علی العلماء ان لایقاروا علی كظة ظالم و لا سغب مظلوم» ناظر به مسئولیت در برابر ستمهاست، جمله ی «ما وجب علی الجاهل ان یتعلم الاّ وجب قبله علی العالم ان یعلمه» ناظر به مسئولیت در برابر جهلها و بی خبریهاست.

8. ریشه ی این مسئولیت چیست؟ آیا این است كه من در كار خودم منشأ انتخاب دیگران می شوم، آنچنان كه سارتر می گوید؟ و یا این است كه فساد جامعه در من اثر دارد و ما و مردم جامعه مانند ساكنان یك كشتی هستیم كه خراب شدن كشتی موجب غرق شدنهمه ی ماست؟ و یا هیچ كدام از اینها نیست، بلكه شكر نعمتِ آگاهی و فهم و قدرت است و صرفاً وظیفه ای و مسئولیتی است؟