1. یكی از مسائل مربوط به خیر و شر فواید و آثاری است كه بر شرور و ناملایمات بار است، متقابلاً آثار سوئی بر آنچه خیر نامیده می شود بار است.

مثلاً همیشه وصول به همه مطلوبات و آرزوها و برخورداری كامل از مواهب خلقت مستلزم رضا به وضع حاضر و راحت و سكون و بازماندن از جهش و جنبش است. همواره ملتهایی كه به هدفهای خود می رسند بنای تن پروری و ظلم و قساوت و فساد را می گذارند ونوعی عدم رضا ولی به صورت بیزاری از حیات- نه به صورت شوق به مطلوب كه در فاقدها یافت می شود- در آنها پدید می آید، معمولاً سلامت و امنیت كه جزء مطلوبها و اركان سعادت بشر است از میان می رود، توجه به مسكرات و مخدرات پیدا می شود.

آیا نباید گفت عامل اصلی سعادت بشر این است كه هدف و مطلوب داشته باشد و هدف و مطلوب داشتن ملازم است با فقدان؟ به طور كلی هر حركت و جنبشی ناشی از احتیاج و فقدان است [1]؛ گرسنگی و تشنگی است كه انسان را به سوی نان و آب برمی انگیزد و لذت انسان از غذا و آب، متناسب است با میزان تشنگی و گرسنگی او. اگر درد گرسنگی و تشنگی نباشد لذت سیری و سیرابی هم نیست.

ایده آلهای اجتماعی، استقلال طلبی، آزادی خواهی، عدالت خواهی همه ناشی از وجود بردگیها و ظلمها و اختناقها و بی اعتنایی ها و تحقیرها و زندگیهای طبقاتی است.

مولوی می گوید: قرآن می فرماید: و نفس و ما سوّیها فالهمها فجورها و تقواها. می دانیم كه معنی الهام فجور و تقوا اعلام خوبی و بدی صرف نیست، بلكه میل به تقوا و میل به فجور است. اگر میل به فجور و خود فجور نبود، پشیمانی و توبه و تقوا معنی نداشت. در حدیث است خداوند فرمود: اگر بندگانم معصیت نمی كردند، بندگان دیگری می آفریدم كه آنها مرا معصیت كنند و من آنها را ببخشم.

خودِ رفتن به دنبال خدا و كمال اخلاقی معلول وجود نفس اماره است، یعنی در حقیقت انسان از وجود نفس و شیطان استفاده می كند و به سوی خدا به عنوان یك تكیه گاه می رود.

می گویند عمده ترقیات علمی و شاید اخلاقی و ادبی بشر مرهون رقابتها و عداوتها و جنگهاست.

پیشرفت تمدن مولود جنگهاست، غالب اختراعات مفید مولود هیجاناتی است كه جنگها به وجود آورده اند [2] در سخنرانیهای رادیویی به مناسبت وفات امام موسی بن جعفر علیه السلام راجع به فواید مصائب و بلایا بحث كرده ایم، رجوع شود به آنجا [3]و به ورقه های «بلایا و مصیبتها» .

به طور كلی وجود شیطان برای تضاد این عالم مفید است. اگر شیطان و وساوس شیطانی نبود، كمالات الهی و رحمانی هم نبود.

پس آنچه بد است و گناه است نسبی است، از نظر شخص گناه كننده بد است نه از نظر مصالح كلی.

در جزوه حكومت جهانی واحد بازرگان، صفحه 32 می گوید:

حال دورانی را در نظر بگیریم كه زیر سایه حكومت جهانی واحد در اثر زوال جنگ و كشتار و برقراری نظم مشترك، تمام مردم دست به دست هم داده آنچه سابقاً برای نابودی یكدیگر به كار می بردند یكدل و یك جهت در راه تأمین آسایش و آبادی و فراوانی به كار اندازند، چه منظره بهشتی زیبایی جلوه گر خواهد شد! یك دنیای درخشنده خندان خالی از ترس و نگرانی و سرشار از نعمت و راحتی. ولی چنین بهشتی به چیزی جز جهنم یا لااقل قبرستان منتهی نخواهد شد. خوشبختی وسعادت از میان مردم رخت برخواهد بست، به این دلیل خیلی ساده كه موجبات خوشبختی و سعادت دنیا از بین رفته است. وقتی گرسنگی و تنگی و سختی و ترس و دشمن از میان رفت، بشری كه تا به حال هدفش شكم و خوشی و قدرت ملی یا استقلال بود و همه آنها فراهم شده است دیگر دنبال چه برود و چه بخواهد؟ . . . مگر آنكه به جای هدفهای منتفی شده و از خاصیت افتاده هدف دیگری قبلاً بشر پیدا كرده باشد. . .

2. در مقاله زهرای كیا در كتاب اسرار خلقت، صفحه 95 (جلد 2) می نویسد:

تنها فقرا نیستند كه از زندگانی ناراضی اند، اغنیا نیز به نحوی ناراضی اند. سعادت را نمی شود در یك فرمول معین از ثروت و قدرت تعیین كرد. پس خشنودی و عدم خشنودی دلیل خرده گیری در كار طبیعت و خدا نیست.

آیا باید به تنازع بقا معتقد بود یا به تعاون بقا؟ در صورت اول آیا ضعف و قوّت برای تنازع بقا لازم نیست؟ آیا همین تفاوت نیست كه بشر را [4]به كمال سوق می دهد؟ آیا خارهای بین راه سبب سعادت ما نیستند؟ اگر خداوند سعادت را برای همه یكسان خلق می كرد پس دیگر سعادتی وجود نداشت. اگر ضعیف نبود قوی چه رونقی داشت؟ اگر دره نبود كوه نبود، اگر رنج و محرومیت نبود لذت و موفقیت نبود، اگر زشتی نبود زیبایی هم نبود. در یك تابلو زیبا آیا وجود سایه و روشن نیست كه به آن پرده زیبا تناسب می دهد؟ اگر سایه نباشد روشنی چه معنی دارد؟ و اگر این تضاد نبود و تابلو از روشنی محض ساخته شده بود، چه قدر و قیمتی داشت؟ آیا در كارگاه هستی این بلندی و پستی، خود یگانه دلیل نظام و عدالت و تناسب نیست؟ . . . اگر در برابر ما شیطان و هوای نفس وجود نمی داشت، پس عقل در ولایت ما هیچ كاره بود. قوّت اراده ما وقتی آشكار می شود كه در مقابل خارهای مصائب مقاومت كرده و كوه غم را با یك تبسم آب نماییم. اگر پیغمبر در میان قوم نادانی ظهور نمی كرد و با كمال جد و جهد در پی اصلاح آنان برنمی آمد، چرا بزرگ می شد؟ 3. شاید بشود گفت كه شرور را از نظر بررسی آثار آنها باید به سه قسم تقسیم كرد:

سه نوع شرّ:

الف. فناها و نیستیها و مرگها ب. تفاوتها و تبعیضها كه منشأ سوء ظن به عدل الهی می شود ج. مصائب و سختیها و شداید.

فناها و نیستیها:

در باب فناها و نیستیها و مرگها باید گفت در اینجا سه مطلب است. اول اینكه این مرگها و فناها مقدمه پیدایشها و هستیها و حیاتهای دیگری است، این امكان را در ماده به وجود می آورد كه صورتها و فعلیتهای جدیدی پدید آید. این توهم از آنجا پیدا شده كه خیال كرده اند هرچه به وجود می آید ابتدا به ساكن از كتم عدم به وجود می آید و بعد هم یكباره نیست و نابود مطلق می گردد. پس این سؤال پیش می آید كه چرا به وجود آورد و چرا از میان برد؟ این طور نیست، كل حادث مسبوق بقوّة و مادة تحملها. آنچه پدید می آید، نقشهایی و فعلیتهایی است كه بر صفحه ماده نقش می بندد. آنچه از نوبخواهد به وجود آید نقش دیگری است بر صفحه ماده. تا نقش اول محو نشود نوبت به نقش دوم نمی رسد [5]، مانند فیلمهای سینمایی است كه تا اولی بر روی صحنه هست امكان ورود دومی بر روی صحنه نیست. اگر بگویید صحنه را وسیعتر كنیم، جواب این است:

صحنه به حدی كه ممكن است وسیع هست، نیاز به وسعت از نوع دیگر و در بُعد دیگر است كه بُعد زمان است.

دوم اینكه هریك از فعلیتها و صورتها و نقشها یك اجل طبیعی و عمر طبیعی دارد و امكان بقا برای خود آنها بیش از حد معین نیست.

همان طوری كه ممتنعات از ناحیه ذات خود امكان وجود ندارند، زمانیات و ممتدات از ناحیه ذات خود امكان ادامه ی بیشتر ندارند. بلی، در موتهای اخترامی كه استعداد بقای بیشتر هست این اشكال هست ولی نه به صورت اینكه چرا نیستی و فنا و مرگ هست، بلكه به صورت اینكه چرا قبل از وقت رسیده است كه البته آن جواب دیگری دارد كه همان مسأله شر بالقیاس است.

مطلب سوم اینكه حتی از نظر خود همان صور و فعلیتها نیز موتها و نیستیها موت و نیستی واقعی نیست، انتقال از نشئه ای به نشئه دیگر است، بسط و قبض است نه هستی و نیستی. پس نیستیِ نیستی نسبی است. مثل اینكه كسی كه در این اتاق است به عللی به اتاق دیگر برود؛ او در این اتاق نیست نه اینكه مطلقاً نیست و از صفحه وجود محو شد. آنوقت این سخن به میان نمی آید كه چرا صورتها پیدا شوند و محو شوند، یعنی چرا بیایند و بروند؟ به قول خیام این آمدن و رفتن برای چیست؟ می گوید: نیستیها و مرگ و فایده آن ازنظر جمع و نظام:

جواب این ایرادها اولاً این است كه اگر هر نقشی كه در این جهان آمده پایدار بماند، نوبت به نقشهای دیگر- كه آنان نیز حظ و حقی دارند- نمی رسد. پایداری یك گل عین ممنوعیت سایر گلها كه در آینده باید بیایند از حق وجود و هستی است. از گفته های خود خیام خوب می توان علیه او استفاده كرد. می گوید: پس تا پیمانه تهی نشود، دگرباره پر نمی گردد. برای پر شدن نوبت دیگرِ پیمانه و جام ماده از می وجود، باید تهی بشود تا پر گردد.

این گونه ایراد خیام كه چرا آنها كه هستند می روند، نظیر ایراد شوخی مآبانه ای است كه به می فروشان می گیرد و می گوید: بدیهی است كه این یك شوخی است و نمی تواند ایراد باشد. فروشنده می فروشد و به موجب این فروش است كه با آن سرمایه و سودی كه از آن تحصیل كرده بار دیگر همان كالا را در سطح عالیتر عرضه می دارد. در فروشگاه هستی نیز چنین است؛ هر نوبت كه نقش و صورتی عرضه می شود و به فروش می رسد بار دیگر طبق قانون تكامل زمینه برای موجود كاملتر فراهم می گردد. فروشنده مصرف كننده نیست كه به او گفته شود: آنچه داری برای مصرفت كافی است، چرا از دست می دهی تا نوبت دیگر بخواهی بخری؟ ایضاً خود او می گوید: پس معلوم می شود آنچه را كه وفا نسبت به یك فرد می نامیم عین بی وفایی نسبت به دیگران است، وفاست نسبت به افراد زمان پیشین و بی وفایی است نسبت به پسینیان.

گفتیم كه در اینجا یك سخن دیگر هست و آن اینكه حالا كه بنا بر رفتن است، چرا بیایند؟ آیا بهتر نیست كه اصلاً نیایند؟ همچنان كه خیام می گوید: در اینجا مسأله خیر كثیر و شر قلیل و عدمی بودن شر به میان می آید. باید از اینها پرسید همه سخنان بر سر این است كه چرا مرگ و فنا و نیستی هست، یعنی چرا هستیها پایدار نیست؟ پس معلوم می شود هستی خوب است و نیستی بد، لهذا مطالبه پایداری آن می شود. به همین دلیل نمی توان گفت عدم مطلق از وجود محدود بهتر است. وجود هر اندازه و هر حدش از عدم بهتر است. چنین نیست كهوجود وقتی خوب بود كه دائم و پایدار بود، اما با ناپایداری، نیستی از آن به است. این گونه شروط برای هستی در مقابل نیستی قابل تصور نیست.

اما مسأله تفاوتها و تبعیضها:

تفاوتها و تبعیضها:

این توهم ناشی از سه جهت است: اول اینكه عدالت را با تساوی مساوی دانسته اند و حال آنكه عدالت «اعطاء كل ذی حق حقه» می باشد. دوم اینكه خیال كرده اند امكان و قابلیتی در كار نیست، اشیاء از كتم عدم به وجود می آیند و حال آنكه هر موجودی در هر مرحله كه هست در شرایط خاص به وجود می آید و استحقاق غیر آنچه دارد ندارد. سوم اینكه خیال می كنند كه معنی ایجاد این است كه ذات را ذات كند. مثلاً خیال كرده اند همان طوری كه یك چوب را گاهی راست می كنیم و گاهی كج، همین طور یكی را انسان كرده اند و دیگری را حیوان؛ یعنی چیزی كه می توانسته است هم انسان باشد و هم حیوان، در یك جا حیوان و در جای دیگر انسان شده است.

آنوقت حیوان اعتراض می كند كه چرا مرا حیوان كردی و او را انسان؟ چنین فرض می كند كه شخصیت و منش او به هر حال محفوظ است، همین شخصیت و هذیّت می توانست حیوان باشد و می توانست انسان باشد، چرا حیوان شد؟ نظیر اینكه شخص اعتراض می كند: چرا من پست بالاتر را ندارم؟ زیرا واقعاً ممكن بود كه او خودش خودش باشد و پست بالاتر را هم داشته باشد. اشتباه همین جاست.

رجوع شود به اشعار میرسید علی برقعی قمی و اشعار سید ناصر حجت نجف آبادی در كتاب اسرار خلقت.

در باب تبعیض و تفاوت [6]مطلب دیگری هست و آن اینكه بسط و توسعه و كمال خلقت در تفاوت است. مَثَل خلقت از این نظر مَثَل یك تابلو است كه تابلو بودنش به این است كه روشنی و تاریكی، سیاهی و سفیدی با یكدیگر توأم باشند. اگر زشتی نبود زیبایی هم نبود، اگر درد نبود لذت هم نبود، اگر بیماری نبود سلامت و عافیت هم نبود.

رجوع شود به كتاب اسرار خلقت.

اما راجع به مصائب و سختیها و شداید. در اینجا باید بگوییم معمولاً خیال می كنند آثار مصائب این است كه ركود می آورد، در صورتی كه یكی از دو نیرویی كه نیروهای وجود بشر را تحریك می كند و به فعالیت وا می دارد مصائب و سختیها و شداید است.

4. بحث دیگری كه در اینجا هست بحث قرآنی مطلب است. آیا در قرآن تصریح یا اشاره ای به مسائل مربوط به بدیها و بی نظمی های جهان وجود دارد یا ندارد؟ آیاتی كه به نظر می رسد مربوط به این مطلب است از این قرار است:

الف. انزل من السماء ماء فسالت اودیة بقدرها فاحتمل السیل زبداً رابیاً و مما یوقدون علیه فی النار ابتغاء حلیة او متاع زبد مثله كذلك یضرب اللّه الحق و الباطل فاما الزبد فیذهب جفاء و اما ماینفع الناس فیمكث فی الارض. (رعد، آیه 17. المیزان، جلد 11، صفحات 367- 373) ب. الحمدللّه الذی خلق السموات والارض و جعل الظلمات و النور. . . (انعام، آیه اول) ج. لایسئل عما یفعل و هم یسئلون. (المیزان، جلد 14، صفحات 292- 298) د. قالوا اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفك الدماء و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انی اعلم ما لاتعلمون. (المیزان، جلد1)هـ. الذی خلق الموت و الحیوة لیبلوكم ایكم احسن عملاً.

و. ما اصابك من حسنة فمن اللّه و ما اصابك من سیئة فمن نفسك.

ز. ماتری فی خلق الرحمن من تفاوت.

ح. و لنبلونكم بشی ء من الخوف والجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشر الصابرین.

در المیزان، جلد 13، صفحه 199 به مناسبت آیه كریمه «و اذا انعمنا علی الانسان اعرض و نآ بجانبه و اذا مسه الشر كان یؤساً» بحث فلسفی دارد درباره خیر و شر. بحث ناقص و خلاصه ای است، مراجعه شود.

ایضاً در جلد 8، صفحه 34 بحثی درباره شیطان دارد تحت عنوان «كلام فی ابلیس و عمله» . بحث مفیدی است، باید مراجعه شود.

مسأله مرگ:

5. مسأله نبوت:

عطف به شماره 3 در [صفحه 399] و ورقه های «یادداشت خیر و شر» [صفحه 388] ، از جمله مسائل مشكل در باب عدل الهی و حكمت الهی و خیر و شر مسأله مرگ است. این مسأله همواره مطرح است كه خداوند چرا ما را آفرید و سپس معدوم كرد؟ چرا ساخته خود را خراب می كند؟ منسوب به خیام است: ایضاً: انسان همواره از فكر مرگ و نیستی در آینده رنج می برد، از اینكه می بیند این هستی را باید رها كند و برود ناراحت می شود. این غیر از حس فرار از موت است كه در حیوان هست. حس فرار از موت كه غریزه است هنگام مواجهه با خطر است كه به طور خودكار صورت می گیرد، اما اندیشه رنج آور موت در آینده ی دور و نزدیك كه هر شیرینی را در كام بشر تلخ می كند مطلب دیگری است.

فلسفه مرگ:

جواب این است كه اولاً همین اندیشه ی مرگ به صورت اندیشه و ناراحتی از آن به عنوان فنا و نیستی، خود دلیل بر این است كه انسان باقی است. انسان چون استعداد بقا و خلود دارد و به آن علاقه شدید دارد، اندیشه و آرزوی جاویدان ماندن در او پیدا شده است و چون چنین آرزویی دارد از ضد آن رنج می برد. اگر این استعداد نمی بود، آرزوی خلود نبود و بلكه اندیشه خلود نبود، و اگر اندیشه و آرزوی خلود نبود فكر عدم خلود او را رنج نمی داد. در حیوانات میل به بقا و حیات هست اما میل و فكر خلود نیست. میل به بقا و ادامه حیات لازمه حیات است، ولو حیات موقت، اما میل به بقا در واقع میل به بقا نیست به این معنی كه حیوان با توجه به مدتی محدود یا نامحدود در آینده تمایل به بقا در آن مدت را دارد، بلكه در حیوان فقط غریزه حفظ خود از گزند در زمان حاضر است كه در نتیجه خود را نگهداری می كند. بوعلی در طبیعیات شفا، سخن لطیفی دارد راجع به تصور و یا عدم تصور حیوان از زمان آینده، مراجعه شود. مولوی در جلد 4 مثنوی، صفحه 405 بیانی دارد نزدیك به همین بیان. می گوید: ثانیاً مسأله مرگ و ایراد و اعتراض به اینكه چرا انسان می میرد، نظیر این است كه كسی بگوید اگر بچه را باید به مدرسه فرستاد چرا بعد از مدتی او را از مدرسه می گیرند، و اگر بناست از مدرسه بگیرند چرا از اول او را فرستادند؟ این ایراد از آنجا پیدا شده كه راز حیات كشف نشده است. بدن در مدت حیات، مدرسه و دارالتكمیل روح است. چه خوب گفته باباافضل در جواب شعر خیام. می گوید: مولوی نیز داستان لطیفی در این زمینه دارد (صفحه 403) :

---