1. سنن [1] 2. موت، وابستگیهای رنج و لذت، زیبایی و زشتی، پستی و بلندی، ضعف و قوّت، سایه و روشن 3. فناها و نیستیها، فلسفه مرگ و علاقه به خلود، خلقت و تنوع 4. مصائب و سختیها 5. شاهكارها، هیجانها 6. اصل طبیعی و نوبت نقش تازه 7. تركیب پیاله ای كه در هم پیوست بشكستن آن روا نمی دارد مست 8. در باب عدالت یك مطلب دیگر هم هست و آن وابستگی خوبی و بدی با یكدیگر است و آن اینكه اگر تفاوت نبود سعادت هم نبود، اگر زشتی نبود زیبایی هم نبود، اگر رنج نبود لذت هم نبود. ولی البته این مطلب به تنهایی كافی نیست اگر مسأله تبعیض و تفاوت حل نشود، زیرا این ایراد وارد است كه پس اصالت اجتماع بر اصالت فرد تقدم یافته و فرد فدای زیبایی جمع و جزء فدای نظام جُملی شده است. در كتاب «اخگر» تنها توجه به این مطلب بوده است*.

بلی، این مبحث برای این جهت خوب است كه این امور كه تفاوتهایشان ذاتی است و هیچ كدام وجود فی نفسه آنها شر نیست حتی شقاوت و آلام تا چه رسد به زشتیها و تشویهات، همه به وجود آمده اند [و این امر] دلیل بر كمال نظام است، نه اینكه یكی را كه می توانسته زیبا باشد زشت كرده و دیگری را كه می توانسته سفید باشد سیاه كرده؛ عمداً تبعیض كرده تا بتواند نظام كل را به وجود آورد آن طور كه در ساختمان یك ساعت از مجموع فلزهایی می توان گفت.

مطلب دیگر این است كه ممكن است ما از این جهت بحث كنیم كه اختلاف و تفاوت برای به وجود آمدن جمع و نظام كل لازم است [2]و ممكن است از این جهت بحث كنیم كه خود پست و بلندی ها وابسته به یكدیگرند به طوری كه اگر دیگری نبود او هم نبود، آنچنانكه در باب لذت و رنج چنین است.

آیه قرآن می فرماید: آن كه هرچه را آفرید نیك و زیبا آفرید. و هم می فرماید: پروردگار ما آن است كه به هر چیزی آفرینش خود او را به او داد، مثلاً زمان را آفرید نه اینكه اول یك قلمبه آفرید بعد كش داد تا زمان شد یا مثلاً دایره آفرید نه اینكه چیزی كه در ذات خود گرد نبود او را گرد كرد و شد دایره، نه. این است معنی جمله معروف بوعلی: ما جعل اللّه المشمش مشمشاً بل اوجدها.

اما [3]پیوستگی بعضی امور خودشان با یكدیگر، این بر دو قسم است. یكی اینكه یكی اگر نبود دیگری مقام و موقع خود را نداشت مثلاً اگر كودن نبود باهوش هم نبود، اگر همه مردم نابغه بودند نابغه ای نبود، اگر همه یوسف زیبا بودند یوسفی هم در دنیا جلوه نداشت، اگر همه باشخصیت و بااراده و عابد درجه اول بودند قهرمان وجود نمی داشت، همچنانكه اگر دره نبود كوه وجود نداشت یعنی كوه كوه نبود؛ یعنی هریك از زیبایی و نبوغ و قهرمانی و پهلوانی، خوشرنگی، آدم خوب و متقی، سلامت، آزادی، مساوات خواهی، فقط در مقارنه، جلوه و زیبایی و خوبی و جالب بودن خود را داراست. اگر مقارنه ای در كار نباشد، اینها كه انعكاس ذهنی ماست وجود نمی داشت [4] یكی دیگر این است كه اگر تفاوتها وجود نمی داشت خود آن دیگری وجود نداشت، نه اینكه آن دیگری جلوه اش ظاهر نمی شد.

رنج و لذت از این قبیل است، بلكه به طور كلی سعادت و مصیبت و سختی از این قبیل است.

مصائب و سختیها رابطه علت و معلولی دارند با تكمیلها و تقویتها و سعادتها، یعنی به وجود آورنده ی [اینها] هستند. اینكه می گویند پایان شب سیه سپید است یا با هر سختی سستی است، یعنی سفیدیها از سیاهیها می زایند همچنانكه سفیدیها نیز به نوبه خود در شرایط انحرافی منجر به سیاهیها می شوند*، ایلاج لیل در نهار و ایلاج نهار در لیل می شود. بس زیادتها كه اندر نقصهاست [5](آیه ابتلاء به خوف و جوع و نقص. . . ) . در مصائب، پوسته ها و قشرها شكسته می شود و تعین بهم می ریزد. هر موجودی به حسب مرحله ای كه دارد وضع محافظه كاری دارد كه با ترقی مخالف است.

داستان یوسف و زندان: الا و ان الشجرة البرّیة. . . می گویند عامل اصلی سعادت بشر، مطلوب داشتن است و مطلوب داشتن ملازم است با فقدان: تفاوت [6]جمادات با موجودات زنده در این جهت [است ] كه در شداید، نیروی باطنی آنها [یعنی موجودات زنده ] بیشتر ظهور می كند. حیات، گرایش به جهت مقاومت در مقابل عوامل مخالف است.

مصائب برای روح، ورزش است. ان اللّه یتعاهد العبد المؤمن كما یتعاهد الرجل اهله بالهدیة.

ان اللّه اذا احب عبداً غته بالبلاء غتاً. داستان بعضی مرغان و جوجه های آنها دو اكسیر قلبِ ماهیت كن: عشق، بلا

---