انسان و بلكه حیوان موجودی خودآگاه است، یعنی از وجود خود و اینكه هست آگاه است، و این آگاهی برخلاف آنچه دكارت و دیگران پنداشته اند یك نوع آگاهی است كه از نوع فكر نیست، یعنی علم حضوری است نه علم حصولی.

خودآگاهی حضوری یعنی اینكه هستم و اینكه آگاهم به هستی خودم هر دو یك چیز است. بدیهی است كه انسان علاوه بر خودآگاهی اصلی و واقعی كه عین شخصیت اوست، یك خودآگاهی اندیشه ای و فكری هم دارد یعنی در اندیشه خود نیز خود را می یابد كه هست.

همان طور كه درجات خودآگاهی حضوری و ذاتی فرق می كند و آن وابسته است به درجه وجود خود شخص، وجود ضعیفخودآگاهی اش ضعیف است و وجود قوی خودآگاهی اش قوی، تا آنجا كه ذات مقدس حق خودآگاهی اش عین آگاهی همه اشیاء است، خودآگاهی فكری و اندیشه ای نیز درجات و مراتب دارد، ولی با این تفاوت كه میزان و درجه خودآگاهی فكری و اندیشه ای صد درصد تابع میزان و درجه هستی واقعی نیست، یعنی ممكن است انسان از یك درجه و ذخیره وجودی بهره مند باشد ولی در مرحله ذهن به آن نرسیده باشد.

این در خود آگاهی فلسفی (حضوری و حصولی) .

ولی نوعی خودآگاهی است كه خودآگاهی اجتماعی است و به همین دلیل از نظر فلسفی، نامیدن آن به خودآگاهی نوعی مجاز است از قبیل خودآگاهی طبقاتی، خودآگاهی نژادی، خودآگاهی ملی، خودآگاهی زمانی و عصری و حتی خودآگاهی خانوادگی و خودآگاهی قبیله ای. همان طور كه خود شخصی به اعتباری گسترش می یابد و در خود خانواده یا قبیله یا نژاد و غیره حل می شود و به صورت «ما» درمی آید و مجموع این «ما» یك «من» و یك «خود» را تشكیل می دهد، وجدان انسان و آگاهی انسان نیز نسبت به این خود و شناخت این خود فرق می كند؛ بعضی از لحاظ خانواده یا قبیله یا نژاد یا ملت خودآگاهند و برخی ناخودآگاه، برخی شخصیت نژادی یا ملی خود را می شناسند و بعضی نه، بعضی به سرمایه نژادی یا ملی یا مذهبی خود واقفند و بعضی نه، و از این نظر برخی خودآگاهند و برخی نه.

در اشعار قبیله ای عرب، ما به خودآگاهی های قبیله ای و تذكرات در زمینه این خودآگاهی ها زیاد برمی خوریم، همچنان كه در تفاخرات نژادی و قومی نیز چنین است، اما اینكه این نوع خودآگاهی ها ریشه خودپرستی دارد یا نه مطلب دیگری است.

نوعی خودآگاهی است كه از این خانواده نیست، بلكه خودآگاهی انسانی و جهانی است. اصالة الانسانی ها می خواهند مردم را به خودآگاهی انسانی و جهانی دعوت كنند. ما هم به این اصلمعتقدیم ولی خودآگاهی انسانی به این نیست كه هر موجودِ یك سر و دوگوش را خود بدانیم، بلكه به این است كه انسانیت را كه از خود اصول و منش و راه و روش خاص دارد از آن خود بدانیم. اینجاست كه پس از تفحص و تجسس روشن می شود كه خود اسلامی عین خود انسانی است.

خودآگاهی اسلامی ما مستلزم این است كه مواریث اسلامی كه از آن جمله است فرزندان و جوانان اسلامی را بشناسیم؛ فرهنگ غنی، سابقه تمدن و خدمات درخشان خود را بدانیم و آگاه باشیم؛ قهراً باید خودآگاهی تاریخی داشته باشیم و به قول امیرالشعرای مصر: انسانیت مساوی است با اندیشه و خواست، با علم و اراده، با آگاهی و انتخاب. به هر نسبت كه این اندیشه و اراده و انتخابش وسیعتر باشد دایره انسانیتش وسیعتر است. ولی شخصیت و كرامت ذات بستگی دارد به عرفان نفس كهرحم اللّه امرأ عرف نفسه و لم یتعد طورهیعنی خودش را و آنچه مربوط به خودش است اعم از خود فردی و انسانی بشناسد و درباره خود اختیار و انتخاب به خرج دهد و استقلال فكری و ارادی داشته باشد.

ر. ك: ورقه های «آگاهی» .