یا ایها الذین امنوا استجیبوا للّه و للرسول اذا دعاكم لما یحییكم.

حیات درجات و مراتبی دارد. یك انسان زنده و یا یك جامعه از زندگان در عین اینكه زنده است ممكن است مرده باشد، یعنی فاقد درجه ای از حیات و آثار حیاتی باشد.

از جمله آثار حیاتی این است كه موجود زنده در برخورد با امور ملایم عكس العمل موافق و در برخورد با امور مخالف عكس العمل مخالف نشان می دهد. غذای مناسب كه به ذائقه برسد تمام جهاز هاضمه از غده های زیر زبان گرفته تا دستگاه معده و روده خود را آماده و مهیا می كند و استقبال می كند، غده ها ترشح و گلو باز و معده منتظر می شود، ولی در برخورد با دوای تلخ همه خود را به علامت امتناع منقبض می كنند و اگر احیاناً غفلتاً بدون توجه گلو سمی فرو برود معده با عكس العمل شدید آن را برمی گرداند و حاضر به حفظ و هضم و جذب او نیست. غبار یا پر كاهی كه به چشم برود، چشم با اشك و قرمز شدن عكس العمل مخالف نشان می دهد. یك انسان زنده در مقابل خدمت دیگری ابراز تشكر و در مقابل ظلم آنها ابراز تنفر و مبارزه می كند (فمن اعتدی علیكم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیكم) . همچنین است جامعه زنده. در جامعه زنده حس شكر و حس تنفر هست، اصل تشویق و تنبیه حكمفرماست. جامعه ای كه در آن جامعه اصل تشویق و تنبیه حكمفرما نباشد مرده است.

در اسلام علاوه بر پاداش و كیفر دولتی به صورت حد و قصاص و تعزیر، نوعی پاداش و مجازات ملی مقرر شده، دستور است كه افكار عمومی خوبیها را ترویج و از بدیها اظهار تنفر كنند. علی فرمود:

امرنا رسول اللّه ان نلقی اهل المعاصی بوجوه مكفهرّةیعنی متخلفین را تحتفشار افكار عمومی خرد كنیم. داستان سه نفر متخلف تبوك نمونه ای از اجرای این دستور بود: و علی الثلثة الذین خلّفوا حتی اذا ضاقت علیهم الارض بما رحبت. یكی دیگر از آثار و علائم حیات روحی و اجتماعی، امید و اطمینان به آینده است. روح مرده آینده را تاریك می بیند. امید و ترجّی غیر از آرزو و تمنّی است. تمنّیهای احمقانه كار اهل خیال است كه از واقعیت به خیال می گریزند، اما ترجّی شأن اهل عقل و اراده است. قرآن می گوید: ولا تیأسوا من روح اللّهو این نهی از زبان یعقوب است درباره یوسفی كه چهل سال بود او را از دست داده بود.

امید و اطمینان به آینده و اینكه آینده از آنِ ماست، شأن یك انسان یا یك جامعه زنده است. یكی از علائم جامعه مرده سرگرمی به گذشته و افتخارات گذشته است. توجه به گذشته باید باشد ولی آن اندازه كه پایه و اساس ساختن آینده باشد، نه اینكه موضوع سرگرمی برای زمان حال باشد. داستان «گوسفند و الاغ و شتر» مولوی به منظور منع از سرگرمی به گذشته است. در دیوان منسوب به مولی است: نظامی می گوید: عرب جاهلیت همه به گذشته می بالید و افتخارش به این بود كه از نسل ابراهیم است و كار تكاثرش به سرشماری مقابر رسید.

ما مردم دارای روحی مذهبی و ملی هستیم و متأسفانه در هر دو سرگرم به گذشته هستیم و اینكه ماییم كه از پادشهان باج گرفتیم.

موضوع انتظار فرج یكی دیگر از اموری است كه امید را در ما نابود كرده است، به علت كج تفسیر كردن ما.