عطف به دفتر 41 شماره 106 و 115 و دفتر 87 صفحه 21 و 22. معمولاً در اجتماع ما هرگاه حركتی و جنبشی در قسمتی از زندگی می خواهد پیدا شود و تحولی در شؤون سیاسی و دینی و روحانی می خواهد پیدا شود، آنهایی كه به اصطلاح می خواهند خودشان را زیرك و باهوش نشان دهند می پرسند: چه انگشتی در كار است؟ و یا به طور قطع اظهارنظر می كنند كه انگشتی در كار است؛ هر تحولی و جنبشی را می خواهند غیرعادی و غیرطبیعی و غیرناشی از روح و عقیده و ایمان و فكر خود مردم و بالاخص [غیر] ناشی از عقیده دینی مردم بدانند، مثل اینكه این طور فكر می كنند: طبیعت روح و عقل و عقیده و ایمان و دین اقتضای سكوت و سكون می كند، پس حركت قسری و عرَضی و به علت محرك خارجی است. اینها هرگز نمی توانند فكر كنند كه عقل خود مردم و حیات خود مردم و بالاخص هرگز نمی توانند فكر كنند كه خود قرآن و دین مستقلاً واصالتاً می تواند محرك و موجد جنبش و حركت در قومی واقع شود. اینها از جنبه های محرك و نشاطآور قرآن و نهج البلاغه غافلند و به همین دلیل دیگران را تخطئه می كنند. اینها همیشه سؤال می كنند كه فلان حركت و یا جنبش را چه انگشتی ایجاد كرده. من نمی دانم چرا اینها هیچ وقت درباره سكوتها و سكونها این طور فكر نمی كنند، چرا هیچ وقت از خودشان یا دیگران نمی پرسند این سكونها و سكوتها و مهر بر لب زدن ها و روپوشاندن ها و طفره زدن ها انگشت كیست؟ طبیعت آدمی كه زنده و طالب كمال و ترقی و جنبش است! در موجود زنده سكون و سكوت و مرده وشی خلاف اصل است. چرا از عامل سكون و سكوت، كسی نمی پرسد؟ و حال آنكه اگر كسی اندك چشم واقع بین داشته باشد، به طور واضح انگشتها و دستهای سكون و مرده وشی را می بیند. در خاطرات روز /39/1120 می نویسد [1]:

حوزه علمیه قم بزرگترین مركز علوم دینی است و هنوز كیفیت معنوی خود را حفظ كرده و از جهان مادی خود را دور نگه داشته است. فاعتبروا یا اولی الابصار. در كشورهای استعماری همواره زنجیر به دست و پاها می زنند نه اینكه ایجاد حركت و جنبش كنند. مخصوصاً یك نوع بالخصوص زنجیر است كه من زنجیر طلایی اصطلاح كرده ام، این زنجیرهای طلایی برای سكون و عدم حركت است.

اگر كسی مال كسی را ببرد و او مطالبه كند نباید پرسید محركش كیست، بلكه اگر مطالبه نكند و سكوت نماید باید پرسیده شود: چرا و به چه جهت، علت چیست و كیست؟ و همچنین اگر كسی به كسی آزاری برساند و او داد بكشد و انتقام بخواهد طبیعی است، اگر مثل جماد سكوت كند غیر طبیعی است و علت می خواهد. و همچنین اگر كسی ببیند رقیب دارد جلو می زند و او بی حال نگاه كند و حركت نكند، باید گفت: چرا؟ اگر دین و ناموس و حیثیت و شرافت مردم از بین می رود و همه سكوت كرده اند، باید تحقیق كرد چه زنجیرهایی در دست و پاها بسته است، والاّ دست و پاهای باز و آزاد حركت می كند و به دنبال كمال مطلوب خود می رود.

فعلاً سكوت و سكونهایی كه در اجتماع ما دیده می شود همه سكونها و سكوتهای با برنامه است نه بدون برنامه.

از همین روح، ناشی شده داستان ثوره و انقلاب علیه عثمان كه بعضی مورخین نظیر احمد امین در فجرالاسلام و بعضی دیگر در صددند كه پیدا كنند انگشت كی در كار بوده كه مسلمین انقلاب كردند. لهذا عبداللّه بن سبا را فرض كرده اند كه در شهرها می گشت و مردم را تحریك می كرد و حتی ابوذر را در شام، او تحریك می كرد [2]. اینها فكر نمی كنند كه مردم حس مطالبه حقوقی دارند، در اسلام هم روح بعث و انگیزش هست، اسلام هم دعوت به قیام كرده و در اسلام عنصر تحریك و قیام هست. جرج جرداق در ص 899 علی و عصره می گوید:

لقد فطن هؤلاء المؤلفون بعبداللّه بن سبا و و المزدكیّة و لم یفطنوا لابی ذر و الاسلام و هالهم «تألیب ابن السوداء الناس علی الائمة» فراحوا یجدون فیه سبب النقمة علی عثمان و لم یهلهم ما انكره المسلمون علی عثمان و ما ینكره كل شعب علی كل حاكم فی كل عصر من ایثار الفئة القلیلة علی الجماعة الكثیرة و من استئسا و هذه الفئة برأی الحاكم و بعونه لهذا راحوا یسألون الساقیة الناضبة البعیدة عن مصدر الغیث و لم یسألوا البحر القریب.

علت، طبیعت اسلام و طبیعت مردم بود. در آن زمان هنوز زنجیر طلایی وجود نداشت، بعد به وسیله امویین زنجیر طلایی به وجود آمد.

رجوع شود به ورقه «انقلاب حقیقی» سخن وینوبا و بیان ما در اقسام تحولها و انقلابها.

---