این کتاب مجموعه ای است برگزیده از آثار شهید آیت اللّه مطهری قدس سره که بر اساس سر فصل جدید «درس تاریخ اسلام» معاونت امور اساتید، تهیه شده است، و به گونه ای تنظیم شده است که می تواند به عنوان منبعی برای تدریس تاریخ اسلام در مقطع کارشناسی برای کلیه رشته های دانشگاهی مورد استفاده استادان محترم، پژوهشگران و دانشمندان علوم اسلامی قرار گیرد.

در جمع آوری و تنظیم این مجموعه، تلاش برآن بوده است تا مطالب استاد، بی کم و کاست نقل و از آوردن مطالب تکراری و کم اهمیت اجتناب و هر بخش به متن اصلی ارجاع داده شود و حتی المقدرور سعی شده است آدرس مطالب جهت اطلاعات بیشتر و رجوع علاقمندان استخراج شود.

برای کامل تر شدن مجموعه، چکیده ای در آخر هر فصل، با استفاده از آثار استاد و به قلم نگارنده نگاشته شده است. در پایان کتاب فهرست آیات، روایات، اشعار و اعلام ارائه شده است تا استفاده از آن آسان ترگردد.

این مجموعه از سوی شورای نظارت بر آثار شهید مطهری (ره)  مورد مطالعه و تأیید قرار گرفته و هم اکنون از سوی عده ای از استادان معارف اسلامی در دانشگاه های کشور به عنوان متن درسی تدریس می گردد. مطالعه این اثر به عموم علاقمندان به تاریخ اسلام توصیه می گردد.

این مجموعه در پاییز سال 1378 با تیراژ 3000 جلد و دوره دو جلدی به قیمت 2100 تومان به چاپ رسیده است.

الف جلد اول دارای پنج فصل است:

1 مباحث پایه.

2 محیط پیدایش اسلام.

3 بررسی و تحلیل زندگی حضرت محمد صلی الله علیه و آله .

4 از سقیفه تا قتل عثمان.

5 حکومت حضرت علی علیه السلام .

1 فصل اول از دو گفتار تشکیل شده است:

در گفتار اول، (ماهیت تاریخ) مباحثی چون مفهوم تاریخ، فلسفه، تاریخ در قرآن، عوامل محرک تاریخ و ارزش و آموزندگی تاریخ و در گفتار دوم، (آشنایی با مورخان مسلمان) به معرفی اجمالی تعدادی از مورّخان، انواع تاریخ نگاری و اولین مورّخان مسلمان پرداخته است.

2 در فصل دوم وضعیت دختران و زنان در دوره جاهلیت در شبه جزیره عربستان و ایران و روم ارث پسرخوانده، ارث هم پیمان، تفاخر به قبیله و نژاد و... مورد بررسی قرار گرفت.

3 فصل سوم از سه گفتار تشکیل شده است:

در گفتار اول (آشنایی با زندگی محمد صلی الله علیه و آله ) به موضوعاتی چون تاریخچه زندگی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله ، پیامبر در عصر جاهلیت، هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله ، تاریخچه نبرد مسلمین و حجة الوداع و در گفتار دوم (اقدامات پیامبر صلی الله علیه و آله به منظور ساختن جامعه اسلامی) مباحثی چون مبارزه با ظلم، تنفّر از بیکاری و بطالت، زهد و ساده زیستی، انتقاد پذیری و تنفّر از چاپلوسی، واجد بودن شرایط رهبری، روش تبلیغ، عقد اخوّت و دفاع از اصول اساسی مورد بررسی قرار گرفته است. در گفتار سوم (عوامل موفقیت و گسترش اسلام) عوامل موفقیت و گسترش اسلام، خلق و خوی پیامبر صلی الله علیه و آله ، شیفتگی و دلدادگی اصحاب، قرآن، نرمی در عین صلابت، تربیت هسته اصلی اسلام، دعوت و تبلیغ اسلام، پرهیز از خشونت در دعوت، مال خدیجه علیها السلام و شمشیر علی علیه السلام و اخبار کتب پیشین آسمانی، معرفی شده است.

4 فصل چهارم شامل سه گفتار است:

گفتار اول جریان سقیفه را مورد تحلیل قرار می دهد و بیان می کند که چگونه امویان زمینه به قدرت رسیدن را کسب کردند.

درگفتار بعدی فتوحات خلفای سه گانه مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد. در این گفتار، نقش ایران در تمدن اسلامی و کارنامه اسلام در ایران متقابلاً مورد کنکاش قرار می گیرد.

گفتار سوم به قتل خلیفه سوم اختصاص دارد. در این گفتار، به عملکرد خلیفه سوم، نقش علی علیه السلام به عنوان میانجی صلح و نقش ماهرانه معاویه در این جریان، پرداخته می شود.

5 فصل پنجم شامل چهار گفتار است:

در گفتار اول عملکرد و انتقادات علی علیه السلام نسبت به خلفای سه گانه و راز و رمز سکوت علی علیه السلام در این دوران؛ و در گفتار بعدی چگونگی به حکومت رسیدن علی علیه السلام ، بیعت با علی و فلسفه پذیرفتن خلافت و گفتار سوم به بررسی ویژگی های حکومت علی علیه السلام پرداخته و برنامه و روش سیاسی حضرت و برخورد متفاوت اصحاب با ایشان و در قسمت پایانی، موانع و مشکلات حکومت علی علیه السلام یادآوری شده است. در این گفتار مشکلاتی چون کشته شدن عثمان، انعطاف ناپذیری در اجرای عدالت، صراحت و صداقت در سیاست، ناکثین، قاسطین و مارقین بیان شده است.

* * *

ب جلد دوم کتاب از دو فصل تشکیل شده است که عبارتند از:

1 ائمّه و امویان.

2 ائمّه و عباسیان.

فصل اول دارای چهار گفتار است:

گفتار اول (آشنایی با حکومت امویان) به بررسی نحوه نفوذ و تسلط امویان بر حکومت اسلامی و به پیامدهای حکومت بنی امیه اشاره شده است. در گفتار بعدی (شناخت زمینه ها و علل صلح امام حسن علیه السلام ) به تفاوت های شرایط زمان این دو امام و مواد قرار داد صلح امام حسن علیه السلام اشاره گردیده است. در گفتار سوم (شناخت زمینه ها، علل و پیامدهای نهضت امام حسین علیه السلام ) به موضوعاتی چون فلسفه، اهداف و پیامدهای قیام امام حسین علیه السلام ، عوامل مؤثر در نهضت حسینی، شرایط تقدس و ابعاد نهضت حسینی، نقش اهل بیت علیهم السلام و بخصوص زینب کبری علیها السلام در این جریان و نگاهی مختصر به واقعه کربلا، اشاره شده است.

در گفتار پایانی این فصل به گونه ای مختصر به زندگی امام زین العابدین علیه السلام ، مقایسه روش امام حسین علیه السلام با سایر ائمّه و فایده سیره های گوناگون معصومین علیهم السلام اشاره شده است.

2 فصل دوم از دو گفتار تشکیل شده است:

در گفتار اول به قدرت رسیدن بنی العباس، عکس العمل امام صادق علیه السلام در این دوره و نمونه هایی از سیاست ضد ارزشی عباسیان مورد بررسی قرارگرفته است. و در گفتار بعدی موضوعات مطرح شده عبارتند از:

اوضاع سیاسی اجتماعی عهد امام صادق علیه السلام ، برخورد امام باجریان های فکری مختلف، علت دستگیری و زندانی شدن امام کاظم علیه السلام در زندانهای مختلف، بررسی تاریخی نسبت به برخورد امام رضا علیه السلام با مسأله ولایتعهدی، محافظت شدید امام حسن عسکری علیه السلام ، مشخصات انتظار قیام امام مهدی(عج) و اثر اعتقاد به مهدویت در تاریخ اسلام و جهان تسنّن.

بخش پایانی کتاب را تحریف تاریخ تشکیل می دهد. در این قسمت معنی، انواع و عوامل تحریف، وظایف علما و عامّه مردم، مورد بررسی قرار گرفت.