• یادنامه شرق، ش 480، 31/2/84

چکیده: نویسنده در این نوشتار به دیدگاه استاد مطهری درباره روحانیت اشاره کرده است. ایشان می نویسد از نظر شهیدمطهری سرنوشت جمهوری اسلامی ایران به اندیشه و عملکرد روحانیت بستگی دارد؛ سپس با ذکر آفاتی مانند عوام زدگی که موجب فلج شدن جامعه روحانیت گردیده است به ضرورت اصلاحات در نهاد روحانیت تأکید ورزیده اند.
از نظر شهید مطهری، سرنوشت جمهوری اسلامی و نوع و نتیجه چالش های فکری و فرهنگی جامعه، به اندیشه و عملکرد اندیشمندان مسلمان، به ویژه روحانیون بستگی دارد. در نگاه ایشان، تحلیل و بررسی سازمان روحانیت و نقد آن سازمان، نشانه علاقه به این نهاد و امری مفید بلکه لازم می باشد.
هر جامعه ای یک نوع آفت مخصوص به خود دارد. آفتی که جامعه روحانیت را فلج کرده و از پا درآورده، «عوام زدگی» است. روحانیت ما در اثر آفت عوام زدگی نمی تواند چنانکه باید پیشرو باشد. با توجه به پیروزی انقلاب و عرضه افکار، روحانیت باید با برنامه ریزی دقیق و منظم، ده ها برابر گذشته خود را تجهیز و تقویت نماید. روشن فکر ایرانی به توّهم اینکه در اروپای امروز، مذهب نقش ندارد و نقش خود را در گذشته ایفا کرده است، نقش مذهب را در ایران نیز تمام شده تلقی می کند؛ البته نه ایران، اروپا است و نه اسلام، مسیحیت است. بقا و دوام روحانیت و موجودیت اسلام به این است که، زعمای دین، ابتکار اصلاحات
...................................................................... ص 56 ......................................................................

• عمیقی که امروز ضروری تشخیص داده می شود در دست بگیرند. امروز، این ملت تشنه اصلاحات نابسامانی هاست و فردا تشنه تر خواهد شد. از طرفی مدعیان اصلاح طلبی که بسیاری از آنها علاقه ای به دیانت ندارند، زیادند و در کمین احساسات نو و بلند این ملت هستند. اگر روحانیت به این احساسات پاسخ مثبت ندهند، به سوی آن قبله های نوظهور متوجه خواهند شد.

به نظر شهید مطهری روحانیت جایگزین ندارد؛ بلکه قدرت و نفوذ اینها به این جهت است که، ندای دعوت آنها صدا از اعماق روح فرهنگ و تاریخ پرافتخار حیات و حماسه می باشد. زیرا انعکاس همان فریاد در حرا و مکه و مدینه و اُحد؛ یعنی صدای حیات بخش دعوت به جهاد، عزت و قدرت که در گوش تاریخ پر از حماسه اسلام، طنین افکنده شده است. از نگاه ایشان، اصلاح و ترقی کشور و جاده تعالی، علم و صنعت و راه حریت و آزادی خواهی این است که، از احساسات مردم درباره حسین بن علی علیه السلام که حقیقت دارد استفاده کنیم. استاد با تکیه بر نقاط مثبت نظام پژوهشی آموزشی تبلیغی از عضویت در نهاد روحانیت به خود می بالید و هم زمان با تأکید بر مبارزه با نقاط منفی نظام حوزوی؛ هر مسئله را در جای خود دارای اهمیت می دانست.
و هم چنین بر اصلاح نهاد دین، بیش از ظهور زعمای بزرگ اصرار داشت. ایشان درباره تجربه تلخ گسترش مادی گری به علت عملکرد روحانیت کاتولیک، بارها به اندیشمندان مسلمان هشدار داد. وی به خطراتی که از ناحیه کلیسا و خطاهایی که در کلیسا اتفاق می افتد، اشاره می کند و در مقابل، عکس العمل مردم در برابر این چنین روشی را نیز یادآور می شود.
شهید مطهری درباره تخصصی شدن اجتهاد می نویسد: بهتر این است که قسمت های تخصصی را در فقه قرار دهند؛ یعنی هر دسته ای بعد از آنکه یک دوره فقه عمومی را دیدند و اطلاع پیدا کردند، تخصص خود را در یک قسمت معین قرار دهند و مردم در همان قسمت تخصص از آنها تقلید کنند. منظور ایشان از «اقتدارِ» روحانیت؛ یعنی نفوذ معنوی و حکومت بر دل ها و عقل ها، نه بر تن ها و ارتباط نزدیک با مردم، امکان بسیج آنان را به روحانیت می دهد. به همین دلیل، به تصریح شهید مطهری، روحانیت شیعه با اینکه کمتر از روحانیت اهل سنت درباره اصلاحات نظریه پردازی کرده و طرح های اصلاحی ارائه داده است، اما به مراتب بیشتر، مردم را در برپایی نهضت های اصلاحی بسیج، و آنان را رهبری کرده است.
...................................................................... ص 57 ......................................................................

• اشاره

نویسنده بعد از بیان برخی نظرات شهید مطهری در رابطه با روحانیت، در بخش آخر سؤالاتی را مطرح می نماید که قابل بررسی است. در پاسخ به برخی از این سؤالات، موارد ذیل قابل توجه است:
1. بر مبنای استاد شهید، یکی از علل جامعیت دین، دخالت دین در عرصه سیاست و توسعه قلمرو دین براساس هدف بعثت انبیاست. شهید مطهری دیدگاهی جامع گرایانه به هدف بعثت انبیا دارد. وی در آثار خود، بارها بر گستردگی قلمرو دین و منحصر نبودن آن به امور فردی یا اخروی تأکید فراوان کرده است.
اگر بخواهیم جامعیت دین را با تعبیر دیگری مانند «دین حداکثری» بیان کنیم، براین اساس رسالت روحانیت و وسعت قلمرو دین مشخص خواهد شد و از این طریق باید به «اقتدار» آنها پی برد. نویسنده، اقتدار روحانیت را به نفوذ معنوی و حکومت بر دل ها و عقل ها نه بر تن ها نام می برد؛ درحالی که باید نگاه و تفسیری جامع و واقع گرا داشت. ایشان با نگاه تک بعدی به تجزیه اسلام پرداخته، درحالی که استاد مطهری، اسلام را یک کل تجزیه ناپذیر می داند به نحوی که در این سیستم هر جزء با جزء دیگر در ارتباط است. ما نمی توانیم نفوذ معنوی و حکومت بر دل ها را، جدای از سایر مسائل دین ببینیم. بنا به گفته شهید مطهری برزگ ترین درد انسان شناسی معاصر، مسئله تجزیه انسانیت است. منظور این است که با شخصیت وجودی انسان به صورت یک بعدی برخورد شود و به تمام استعدادهای او پاسخ مثبت داده نشود. بنابراین، دین می تواند در همه امور زندگی دخالت کند و همه جانبگی از جمله امتیازات اسلام نسبت به ادیان دیگر است.
2. امروزه بعد از گذشت ربع قرن از انقلاب، می توان عملکرد روحانیت را مورد دقت و بازنگری قرارد داد. حضرت امام خمینی قدس سره نمونه والای عملکرد روحانیت است. عمل، بیان و کلام امام راحل می تواند مورد بررسی قرار گیرد که ایشان با حضور در ارکان حکومت، نه تنها از اقتدار روحانیت کم نکرده، بلکه روز به روز بر اقتدار و قدرت ایشان افزوده است. امروزه نمی توان میان حضور در ارکان حکومت و مقبولیت افکار عمومی و اجتهاد را تفکیک کرد. زیرا همان طوری که عنوان شد حضرت امام خمینی قدس سره به عنوان فقیه و مجتهد جامع الشرایط، با حضور در رأس حکومت نه تنها در میان مردم جامعه ما، بلکه در قلب های تمامی مسلمین جهان نفوذ کرده و از مقبولیت افکار عمومی برخوردار است.
بنابراین، عملکرد رهبر انقلاب به عنوان معمار کبیر این انقلاب و کسی که در تمامی مسائل سیاسی و حکومتی دخالت می کرد، خود نشانگر جمع بین قدرت و اقتدار است، هر چند در تعریف قدرت و اقتدار نگارنده دچار اشتباه شده است. حضرت امام خمینی قدس سره می فرماید: «اسلام همان طوری که به معنویات نظر دارد و همان طوری که به روحیات نظر دارد و تربیت دینی می کند و تربیت نفسانی می کند، همان طور به مادیات نظر دارد و مردم را
...................................................................... ص 58 ......................................................................

• تربیت می کند در عالم که چطور از مادیات استفاده کنند و چه نظر داشته باشند در مادیات».

3. با توجه به مطرح کردن اصلاح سازمان روحانیت توسط شهید مطهری، لازم است این نکته ذکر شود که، بسیاری از دغدغه های ایشان درباره حوزه های علمیه با تدبیر و همت مدیران حوزه علمیه پاسخ داده شده و برطرف شده است، هر چند هنوز هم مانند گذشته به اصلاح نیاز داریم و دغدغه ها هیچ وقت تمام شدنی نیست؛ ولی هم اکنون برنامه چشم انداز بیست ساله حوزه علمیه قم، در دستور کار قرار دارد که به لطف الاهی می توان به آینده بسیار امیدوار بود.
برخی از دغدغه های استاد که در آثار ایشان ملاحظه می شود، نسبت به حوزه های علمیه امروز برطرف شده است. امروزه در حوزه علمیه قم ارتباط با مراکز مختلف دنیا و تغذیه علمی، فکری و فرهنگی صورت می پذیرد و آغاز نهضت تولید علم و آزاداندیشی، از این مرکز شروع شد که خود گام بسیار بلندی است در راستای اهداف عالیه نظام مقدس جمهوری اسلامی، که امید است به مقصد برسد. ان شاءاللّه ....................................................................... ص 59 ......................................................................