گفت وگوی غیرحضوری با استاد شهید مطهری

اشاره

در شماره قبل، قسمت اول گفت وگوی غیرحضوری با علامه شهید مطهری را خواندیم. آیا تا به حال به این نکته توجه کرده اید که رمز جاودانگی انسان ها و اندیشه ها چیست؟ این سؤالی است که می تواند پاسخ به آن، ما را در رسیدن به جاودانه ها رهنمون کند. مسلم این است که جاودانگی در پرتو پیوستن و متصل شدن به دریای بی کران قرآن مجید و اهل بیت علیهم السلام حاصل می شود و ما در سال های اخیر، این ترسیم فکری و اندیشگی آسمانی را تنها در چند نفر و از آن جمله علامه شهید مطهری می توانیم بیابیم.

بی شک آنچه اندیشه مطهر مطهری را برای نسل های پس از خود جاودانه کرده و خواهد کرد همین تمسک به حبل المتین قرآن و اهل بیت علیهم السلام است.

دیدار آشنا: حضرت استاد! بعضی معتقدند که کار دین و دنیا از هم جداست و فلسفه زهد از این سرچشمه می گیرد و زهد یعنی روی آوردن از کار دنیا به کار آخرت یا رها کردن زندگی دنیا و فراغت یافتن برای کارهای آخرت. آیا این تعبیر درست است؟

استاد شهید مطهری: اسلام فرقی بین دنیا و آخرت به شکلی که کارها را دو دسته کند قائل نیست... از نظر اسلام، تجارت یا زراعت می تواند مال دنیا باشد و می تواند مال آخرت باشد. یعنی وابستگی دارد به هدف شما. اگر کار و کسب کنید; از راه مشروع آن وارد شوید.

تجارت اگر می کنید نخواهید ربا بخورید بلکه تجارت می کنید برای این که ثروت تولید کنید و خودتان را از ذلت تکدی نجات دهید. از نظر اسلام این عبادت است. زراعت و دامداری هم اگر چنین باشد عبادت است. بنابراین، در اسلام اینها از قلمرو آخرت بیرون نیستند. در مقابل این امور آنچه که مکاتب دیگر آنها را عبادت می دانند نیز از نظر اسلام جزو زندگی دنیاست. یعنی نماز و روزه نه تنها به درد آخرت می خورد، به درد دنیا هم می خورد و همچنان که زراعت و تجارت می تواند به آخرت تعلق داشته باشد، عبادت هم برای زندگی دنیا مفید است. بنابراین، زهد به این معنی که ما دو قلمرو در نظر بگیریم یکی برای دنیا و دیگری برای آخرت در اسلام وجود ندارد. اسلام گفته شراب حرام است. شراب هم برای دنیای تو مضر است و هم برای آخرت تو. اگر اسم اینها را دنیا می گذاری بگذار. این یک نوع زهد است که زهد مسیحی است و این را اسلام نمی پذیرد. متاسفانه تصور بسیاری از ما درباره زهد همین شکل مسیحی آن است. ⁽¹⁾

دیدار آشنا: حضرت استاد! ابوعلی سینا در نمط نهم اشارات می گوید: «المعرض عن متاع الدنیا و طیبات ها یسمی باسم الزاهد» ⁽²⁾ نظر شما در این باره چیست؟

استاد شهید مطهری: نه این هم درست نیست مطمئنا اگر کسی در دنیا خودش را از لذت های دنیا محروم کند، به این حساب که در آن دنیا به او لذت بدهند در آن دنیا روی این حساب به او لذت نمی دهند. نمی گویند تو چه بنده خوبی بودی که در دنیا لذت نبردی حالا که در دنیا محرومیت کشیدی عوض آن محرومیت، اینجا به تو لذت می دهیم نمی گویند تو از ما یک مقدار لذت طلبکاری حالا که قبلا از آن استفاده نکردی الان استفاده کن. قطعا چنین چیزی وجود ندارد یعنی لذت های آخرت نتیجه محرومیت های عمدی که بشر خودش برای خودش ایجاد کند نیست بلکه مولود عوامل دیگر است.

علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرمایند: متقین و پرهیزکارانی هستند که هم نعمت دنیا را برده اند و هم نعمت آخرت را در دنیا. در بهترین مسکن ها نشسته اند و بهترین غذاها را خورده اند و در عین حال، به نعمت عقبی هم رسیده اند. بله از نظر اسلام، یک لذت هایی حرام است، لذت های حرام دنیا انسان را از لذت آن محروم می کند بلکه عقاب آن دنیا را می آورد. لذت شراب، قطعا انسان را از لذت های آن دنیا محروم می کند. بطور کلی، لذت هر کار حرامی همین طور است. اما لذت حلال این طور نیست. قرآن کریم تصریح کرده است که ما خوشی ها را در دنیا حلال کردیم، می گوید هر چه خوشی و هر چه پاکیزگی و هر چه که بدبختی برای بشر نمی آورد را حلال کردیم. قرآن می گوید ما آن لذتی را حرام کردیم که واقعا لذت نیست، بدبختی است. پس این منطق هم در باب زهد در اسلام وجود ندارد که کسی خیال کند من از لذت حلال دنیا چشم می پوشم برای این که در عوض لذتی در آخرت به من بدهند و معاوضه کنند. ⁽³⁾

دیدار آشنا: ببخشید استاد، حالا که بحث به این جا کشید، تقاضا می کنم در یک جمع بندی مفهوم واقعی زهد را بیان بفرمایید.

استاد شهید مطهری: آنچه که در اسلام به نام زهد نامیده می شود اولا بدانید که واجب نیست بلکه یک فضیلت و کمال است. در مواردی برای هدف ها و منظورهایی توصیه شده است که انسان زهد بورزد. یعنی توصیه شده که انسان لذت پرست نباشد. خودش را در لذت های دنیا غرق نکند حتی اگر خودش را در لذت های حلال هم غرق بکند، کار حرامی نکرده است. ولی اگر نکند یک کار اخلاقی بزرگ انجام داده است. اسلام با لذت پرستی ولو از طریق حلال موافق نیست. ⁽⁴⁾

دیدار آشنا: پس زهد به عبارت دیگر، پرهیز از لذت پرستی است. حال این لذت می خواهد حلال باشد یا حرام. اگر این گونه است اصلا هدف از مطرح کردن زهد در اسلام چیست؟

استاد شهید مطهری: اسلام برای چندین هدف قبول می کند که انسان در دنیا زاهد باشد یکی از آنها ایثار است. یعنی انسان در شرایطی که افراد دیگر هم احتیاج دارند و فقیرند به خاطر این که به آنها خیر وبرکت برساند خودش برای خودش محرومیت ایجاد می کند.

فلسفه دیگر زهد، همدردی و هم سطحی است. افراد بشر باید در زندگی مادی تا حدودی که ممکن است هم سطح یکدیگر زندگی کنند.

فلسفه سوم زهد، آزادی و آزادگی است. قرآن هرگز لذت حلال را بر بشر حرام نکرده است. قرآن هرگز نمی گوید از لذتی هم که از راه مشروع به دست می آید استفاده نکن که به آخرت برسی ولی در عین حال، مطلب دیگری هست و آن این که بشرهایی که آرزو دارند آزاد زندگی کنند و به آزادی علاقه مندند همیشه کوشش می کنند زنجیرها را تا حدودی که ممکن است از دست و پای خودشان برگیرند.

فلسفه دیگر زهد این است که اگر انسان غرق در لذات مادی حتی لذات حلال شود در همین دنیا از لذات معنوی محروم می شود. ⁽⁵⁾

دیدار آشنا: استاد! ببخشید آیا ما می توانیم در حدود همه احتیاجاتمان زهد بورزیم.

استاد شهید مطهری: توجه بفرمایید! ما در این دنیا که زندگی می کنیم یک سلسله احتیاج ها و نیازمندی ها داریم که به حکم قانون خلقت نمی توانیم آنها را نداشته باشیم ما به حکم قانون خلقت احتیاج به غذا داریم و نمی توانیم تا آن حد خودمان را آزاد کنیم که احتیاج به غذا نداشته باشیم.

ولی یک سلسله قیدها هست که بشر خودش برای خودش به وجود می آورد و در نتیجه، خواه ناخواه دست و پایش بسته می شود. مثلا، بعضی از افراد هستند یک سلسله اعتیادات دارند. در عصر ما اعتیادات زیاد است. اقلا چای باید بخوریم آن روزی که چای نخوریم کلافه هستیم. به هر اندازه که انسان بیشتر عادت داشته باشد، بیشتر به آنها وابسته است و اسیر آنهاست.

دیدار آشنا: استاد آیا زهد یعنی این که ما مثل زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله زندگی کنیم و مثل آن زمان زهد بورزیم.

استاد شهید مطهری: در یک زمان برای انسان وظیفه است که زاهدانه زندگی کند و در یک زمان دیگر نه! اگر ما زندگی پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله و حضرت امیرعلیه السلام را مطالعه کنیم می بینیم زندگی آنها با زندگی ائمه بعد مثلا امام باقرعلیه السلام و امام صادق علیه السلام اندکی تفاوت دارد. این تفاوت از کجاست؟ امام صادق علیه السلام صریحا جواب داده اند: یکی از متصوفه زمان امام صادق علیه السلام آمد خدمت ایشان و دید امام یک جامه زیبا و ظریف و لطیف به تن کرده اند گفت: یابن رسول الله شما چرا باید چنین لباس عالی و فاخری بپوشید؟ فرمودند: بیا بنشین گوش کن تا جوابت را بدهم. داستان خیلی مفصل است می خواهم یکی از نکاتی را که در این داستان هست عرض کنم. امام فرمودند: ممکن است شما اینجور فکر کنید که اگر لباس فاخر پوشیدن خوب است چرا پیغمبرصلی الله علیه وآله و علی علیه السلام نمی پوشیدند. شما شرایط زمان را درک نمی کنید، از نظر اسلام لباس فاخر پوشیدن گناه نیست. گاهی شرایط ایجاب می کند ما به خاطر فلسفه خاصی از نعمت های دنیا صرف نظر کنیم یکی از فلسفه ها این است که در یک زمان ممکن است در جامعه ای باشیم که وضع اقتصادی خوب نیست اگر ما در چنین جامعه ای قرار بگیریم اگر امکانات شخصی ما هم اجازه بدهد که از یک زندگی عالی بهره مند شویم، نباید بهره مند شویم و برای این که همدردی و همدلی نکرده ایم. ولی یک وقت در شرایطی زندگی می کنیم که وضع عموم مردم خوب است در چنین زمانی دلیل ندارد ما از لباس خوب چشم بپوشیم. ⁽⁶⁾

دیدار آشنا: استاد از این که ما را در بحث زهد یاری کردید و با بیانات خود پنجره هایی روشن برای درک مفهوم زهد فرا روی ما گشودید ممنونیم. منتظریم به عنوان حسن ختام سخنان شما را بشنویم.

استاد شهید مطهری: یک شعر فارسی در این زمینه از شاعری به نام اثیرالدین اخسیتکی دیدم چقدر عالی است می گوید:

در شط حادثات برون آی از لباس

کاول برهنگی است که شرط شناوری است

می گوید اگر می خواهی در دریای حوادث فرو بروی اول شرطش این است که خودت را لخت کنی تا بتوانی شناوری کنی آدمی که با چند کیلو لباس است (مثل من)، اگر در شط فرو رود، همان سنگینی لباس ها او را غرق می کند چنین آدمی نمی تواند در دریای حادثات شناوری کند.

بله کسی که نمی خواهد در شط حادثات واقع شود بلکه می خواهد در کنار اجتماع زندگی کند، نمی خواهد اجتماع خودش را اصلاح کند این شخص هر جور دلش می خواهد لباس می پوشد. با تعلقات زیاد نمی شود به دریای اجتماع وارد شد و اجتماع را رهبری کرد.

دیدار آشنا: با تشکر از این که وقت شریف خود را در اختیار ما قرار دادید.

پی نوشت ها:

1- برگرفته از: نبرد حق و باطل، استاد شهید مطهری، ص 139- 142

2- کسی که از لذات دنیا روی برگرداند اصطلاحا زاهد نامیده می شود.

3- حق و باطل، همان، ص 146- 144

4- همان، ص 146

5- همان، ص 155 الی 175

6- همان، ص 9- 167