با مقدمه ای کوتاه از سخنان شهید مطهری درباره تفکر فقهی اسلام به پاسخ می پردازیم. ایشان می فرمایند : در دین اسلام خاصیتی وجود دارد که آن خاصیت با تفقه روشن می شود یعنی در دستورات این دین ظاهرهایی هست و باطن هایی و یکی از مسائلی که از صدر اسلام در میان مسلمین مطرح بوده این است که در این دین حکمی که تعبّدی محض باشد یعنی خالی از هر مصلحت و حکمتی و صرفا یک دستور اختراعی محض باشد وجود ندارد، البته ما باید به هر دستوری که ثابت شد از ناحیه دین است عمل کنیم خواه، این که حکمتش را فهمیده باشیم یا نفهمیده باشیم ولی از ناحیه خود دین تعبّد محض وجود ندارد. یعنی هیچ دستوری که خالی از حکمت و مصلحت باشد وجود ندارد. و لذا علما میگویند: بین حکم عقل و حکم شرع همیشه تلازم هست یعنی هر چه در دین حکم به لزوم آن بکند عقل هم حکم میکند و اگر عقل یک مصلحتی را به صورت یقینی و قطعی کشف کرد، باید حکم کند که حتما اسلام دستورش همین است و اسلام دینی است که مصالح مردم را بلاتکلیف نمیگذارد و نیز حساب اهمّ و مهم را میکند و میگوید در موقع لزوم، آن چیزی را که اهمیت کمتری دارد فدای چیزی که اهمیت بیشتری دارد بکند [1]، از خصوصیتهای دین مقدس اسلام این است که همیشه روی حاجتهای ثابت انسان، مهر ثابت زده است اما حاجتهای متغیر انسان را تابع حاجتهای ثابت قرار داده است [2]: و به تعبیر علامه طباطبایی اسلام مبنای جامعه انسانی را بر اساس حیات عقلی بنا نهاده است نه حیات احساسی و لذا آنچه در اسلام و قوانین اجتماعی آن مورد عمل است، صلاح عقلی انسان است نه آن چه که احساسات و عواطف اقتضاء میکند. و البته این به معنی کشتن عواطف و احساسات و باطل کردن حکم مواهب الهی و غرایز طبیعی انسان نیست [3]. بلکه منظور این است که احکام عقلی و صلاح اجتماع مهمتر از احساسات افراد میباشد.

با این مقدمه، به مسئله تعدد زوجات میپردازیم، بیشتر مطالب از تفسیر المیزان برگرفته شده است و ما به صورت خلاصه و تفکیک شده،عناصر مهم این بحث را ذکر میکنیم.

1. ازدواج با زنان متعدد، در طول تاریخ و در میان اقوام مختلف مثل مصر و هند و ایران و روم و یونان،... امری شایع بوده است و اسلام آن را پایه گذاری نکرده است بلکه آن را محدود به چهار زن و نیز ضابطهمند نموده است.

2. با بررسی آمارهای کشورهای مختلف همیشه جمعیت زنان بیش از مردان بوده است و حتی اگر جمعیت زنان با مردان مساوی باشد، باز هم به دلیل بلوغ زودرس دختران نسبت به پسران مرگ و میر زودتر بیشتر مردان به دلیل جنگ و سایر حوادث اجتماعی، همیشه تعداد زنان آماده ازدواج بیشتر از مردان می باشد. چنان چه با مراجعه به آمارهای منتخب جهان مشاهده میشود که در اکثر کشورها هم آمار زنان بالای 60 سال بیشتر از مردان است و نیز امید به زندگی در بدو تولد برای زنان بیش از مردان میباشد. [4]

3. وقتی تعداد زنان بیشتر باشد بسیاری از آنان از حق همسرداری و فرزندداری محروم میشوند و بسیاری نیز از لحاظ اقتصادی و اجتماعی بدون سرپرست خواهند ماند، چنان که در آلمان غربی در سالها پس از جنگ جهانی دوم رخ داد. و باعث فساد و فحشای فراوان شد. و لذا میتوان گفت تعدد زوجات جزو حقوق زنان میباشد و به زنان بیشتری امکان زندگی زناشویی و ازدواج میدهد و محروم کردن آنها از این حق باعث ایجاد ناهنجاریهای فراوان اجتماعی میشود.

4. طبیعت زن از پذیرش تعدد زوجات ابا نمیکند و آنچه که باعث آزرده خاطر شدن آنها و مشکلات زندگی خانوادگی میشود، نگرانی از رویگردانی شوهر و بیمهری و بیعدالتی است که اگر این امور از طرف شوهر رعایت شود این مشکل کمتر پیش خواهد آمد. و مهمترین شاهد این مدعا نیز این است که با وجود رواج رسومی چون چند شوهری و نیز ازدواج اشتراکی در طول تاریخ، تنها سنتی که باقی مانده است همین تعدد زوجات است و سایر رسوم از بین رفته اند.

5. قدرت فرزندزایی و باروری زنان محدود است و غالب زنان پس از سن پنجاه سالگی به نازایی میرسند در حالی که توانایی مردان بیش از این است و تا سالهای طولانی ادامه دارد و لذا برای تولید نسل، تعدد زوجات میتواند عامل مؤثر باشد (به خصوص که در زمان های گذشته تعداد زیاد فرزندان باعث افتخار و نیز درآمد بیشتر خانواده بوده است).

6. زنان در برخی از ایام مثل قاعدگی و بارداری و وضع حمل از انجام وظایف زناشویی باز میمانند و این مساله برای برخی از مردان که نیازهای جنسی بیشتری دارند، باعث ایجاد مشکل می شود که تعدد زوجات می تواند عامل مهمی در حلّ این مشکل و پیشگیری از گناه باشد.

7.آنچه بیش از همه باعث مخالفت با این کلمه است، مشکلاتی است که در خانوادههایی با بیش از یک همسر بروز میکند که علت اصلی آن نیز رفتار غلط مسلمین است نه احکام اسلام، چرا که اسلام برای تعدد زوجات شرایطی قایل است که مهمترین آنها رعایت عدالت میباشد و از آنجایی که رعایت این عدالت بین همسران کاری مشکل است به بسیاری از مردان توصیه میکند که به یک همسر قناعت کرده و در پی امیال خود نروند (سوره نساء، آیه 129).

8. اسلام تعدد زوجات را جایز میداند نه واجب و این جواز نیز برای حفظ مصلحت جامعه اسلامی است و آن هم فقط برای کسانی جایز است که بتوانند به شرایط و احکام آن عمل کنند و اگر کسی به شرایط عمل نکند و زن را فقط برای شهوترانی بخواهد و حقوق او را پایمال کند، ازدواج با چندین زن برای اوجایز نیست. [5]

با توجه به نکات فوق به نظر میرسد جواز تعدد زوجات در اسلام کاملا به جا بوده است. هر چند بر اساس دو آیه 3 و 129 سوره نساء به نظر میرسد که اسلام چند همسری را ترویج نمیکند بلکه فقط آن را جایز میشمارد و لذا تک همسری بهترین شیوه زندگی مشترک است و ما آن را انکار نمیکنیم اما اگر تعدد زوجات جایز نباشد مشکلاتی پیش میآید بس بیشتر از مشکلاتی است که در برخی خانوادهها بر اثر ناآگاهی و عمل نکردن به احکام اسلام درباره عدالت در میان زنان ایجاد شده است. چنان که همین مساله در مورد برخی مسایل اجتماعی دیگر اسلام نیز مصداق دارد. مثل طلاق که همه نسبت به مشکلات پس از آن آگاه هستند و برای حفظ برخی مصالح در اجتماع تشریع طلاق لازم میباشد نکته دیگری که میتوان در پایان به این بحث افزود این است که افزایش آگاهی زنان نسبت به مسائل و مصالح خود و دیگران به خصوص توجه داشتن به نیازهای سایر زنان در جامعه و نیز تکامل یافتگی زنان در خانوادهها و مخالفت آنان با خواهشهای بی پایان درونیشان و بویژه آفات اخلاقی همانند حسد و... مشکلات در خانواده ها کمتر خواهد شد.