نفاق در لغت از ماده نفق گرفته شده است و در «اصل از نافقاء الیربوع (حفره های خانه موش) گرفته شده است.» [1] نافقاء نیز جمع نفقاء است که بمعنی «یکی از حفره های موش است که موش (بمنظور تدابیر امنیتی) آن را پنهان می کند و دیگری را آشکار می گرداند.» [2] (تا هنگام احساس خطر از حفره پنهانی داخل شود.) بمنظور این شباهت کار منافق را نفاق نامیدند، چرا که منافق در لغت به کسی می گویند که «کفرش را مخفی می کند و اظهار ایمان می کند و در کل خلاف آنچه در دل دارد اظهار می کند.» [3]

امیر المومنین ـ علیه السلام ـ منافق را چنین تعریف می کنند: «مظهر للایمان متصنع بالاسلام... منافق کسی است که تظاهر به اسلام می کند و نقاب اسلام به چهره دارد، نه از گناه می ترسد و نه از آن دوری می جوید و از روی عمد به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نسبت دروغ می دهد و... » [4]

شهید مطهری (ره) در تعریف نفاق فرموده اند: «نفاق یعنی دو چهرگی، این که انسان جوری باشد و طور دیگر ارائه دهد.» [5] از مقدمات فوق روشن می شود که نفاق یکی از مصادیق بارز کفر است. بدین بیان که هر منافقی کافر است، ولی هر کافری منافق نمی باشد.

بدیهی است که نفاق بیش از کفر بر پیکره اسلام آسیب رسانده و می رساند و قرآن نیز بیش از کفر به مبارزه با نفاق پرداخته است. شهید مطهری در تبین این ادعا می فرمایند:

«با وجودیکه منافق یکی از اقسام کافر است، در عین حال چنانکه از قرآن در بعضی موارد استفاده می شود، منافق خطرش برای اسلام از کافر بدتر است. زیرا کافر... کسی است که قرآن و خدا و پیغمبر را قبول ندارد. ولی صداقت دارد، یعنی علناً اظهار می کند و تکلیف مردم با او روشن است. ولی آن کس که بر روی عقیده قلبی خود روپوش نهاده و بزبان جوری سخن می گوید و در دل طور دیگر است، خطرش بسیار زیاد است. زیرا مردم مسلمان را گول می زند و هیچگاه مردم از کفار گول نمی خورند. لذا می فرماید: «ان المنافقین فی الدرک الاسفل من النار» [6] اینکه در تاریخ می بینیم، پیامبر جنگید و پیروز شد. ولی علی ـ علیه السلام ـ نتوانست مانند رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ پیش برود، جهتش همین است که پیامبر با کفار جنگید و علی با منافقین!... » [7]

تفاوت نفاق با ارتداد عبارت است از برگشتن و رجوع کردن از دین، و مرتد در اسلام به کسی می گویند که بعد از پذیرش دین اسلام، کافر شود البته مرتد بر دو قسم است که در کتاب های فقهی مفصل در مورد احکام آن ها بحث شده است.

با دقت در تعریف ارتداد و نفاق فرق آن دو روشن می شود، منافق و مرتد هر دو در نهان کافرند، با این تفاوت که مرتد کفر خویش را اظهار می کند، و در نهان نیز کافر است، اما منافق اسلام را اظهار می دارد و در نهان خویش کافر است. از این رو چون منافق در ظاهر اسلام را اظهار می دارد احکام اسلام بر او مترتب می شود، و نمی توان او را به قتل رسانید، اما مرتد چون اظهار کفر می کند احکام کفر و باز گشت از دین بر او بار می شود که تفصیل آن در کتب فقهی آمده است.

بله اگر مرتدی ارتداد خویش را اظهار نکند، در این صورت می توان او را در زمره منافقین محسوب کرد، زیرا او با اظهار نکردن ارتداد و تظاهر به اسلام قصد اعمال و کردار نفاق آمیز دارد.