پیش از اینكه استنباط خود را در این باره ذكر كنیم لازم است یك نكته را یادآوری كنیم. آن نكته این است كه معنای لغوی «حجاب» كه در عصر ما این كلمه برای پوشش زن معروف شده است چیست؟ كلمه ی «حجاب» هم به معنی پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب. بیشتر، استعمالش به معنی پرده است. این كلمه از آن جهت مفهوم پوشش می دهد كه پرده وسیله ی پوشش است، و شاید بتوان گفت كه بهحسب اصل لغت هر پوششی حجاب نیست، آن پوشش «حجاب» نامیده می شود كه از طریق پشت پرده واقع شدن صورت گیرد. در قرآن كریم در داستان سلیمان غروب خورشید را این طور توصیف می كند: «حَتّی تَوارَتْ بِالْحِجابِ » [1]یعنی تا آن وقتی كه خورشید در پشت پرده مخفی شد. پرده ی حاجز میان قلب و شكم را «حجاب» می نامند.

در دستوری كه امیرالمؤمنین علیه السلام به مالك اشتر نوشته است می فرماید: «فَلاتُطَوِّلَنَّ احْتِجابَكَ عَنْ رَعِیَّتِك» [2]یعنی در میان مردم باش، كمتر خود را در اندرون خانه ی خود از مردم پنهان كن؛ حاجب و دربان تو را از مردم جدا نكند، بلكه خودت را در معرض ملاقات و تماس مردم قرار بده تا ضعیفان و بیچارگان بتوانند نیازمندیها و شكایات خود را به گوش تو برسانند و تو نیز از جریان امور بی اطلاع نمانی.

ابن خلدون در مقدمه خویش فصلی دارد تحت عنوان «فَصْلٌ فِی الْحِجابِ كَیْفَ یَقَعُ فِی الدُّوَلِ وَ اَنَّهُ یَعْظُمُ عِنْدَ الْهَرَم» . در این فصل بیان می كند كه حكومتها در بدو تشكیل میان خود و مردم حائل و فاصله ای قرار نمی دهند ولی تدریجاً حائل و پرده میان حاكم و مردم ضخیم تر می شود تا بالأخره عواقب ناگواری به وجود می آورد. ابن خلدون كلمه ی «حجاب» را به معنی پرده و حائل (نه پوشش) به كار برده است.

استعمال كلمه ی «حجاب» در مورد پوشش زن یك اصطلاح نسبتاً جدید است. در قدیم و مخصوصاً در اصطلاح فقها كلمه ی «سَتر» كه به معنی پوشش است به كار رفته است. فقها چه در كتاب الصلوة و چه در كتاب النكاح كه متعرض این مطلب شده اند كلمه ی «ستر» را به كار برده اند نه كلمه ی «حجاب» را.

بهتر این بود كه این كلمه عوض نمی شد و ما همیشه همان كلمه ی «پوشش» را به كار می بردیم، زیرا چنانكه گفتیم معنی شایع لغت «حجاب» پرده است و اگر در مورد پوشش به كار برده می شود به اعتبار پشت پرده واقع شدن زن است و همین امر موجب شده كه عده ی زیادی گمان كنند كه اسلام خواسته است زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود.

وظیفه ی پوشش كه اسلام برای زنان مقرر كرده است بدین معنی نیست كه از خانه بیرون نروند. زندانی كردن و حبس زن در اسلام مطرح نیست. در برخی از كشورهای قدیم مثل ایران قدیم و هند چنین چیزهایی وجود داشته است ولی در اسلام وجود ندارد.

پوشش زن در اسلام این است كه زن در معاشرت خود با مردان بدن خود را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد. آیات مربوطه همین معنی را ذكر می كند و فتوای فقها هم مؤید همین مطلب است و ما حدود این پوشش را با استفاده از قرآن و منابع سنّت ذكر خواهیم كرد. در آیات مربوطه لغت «حجاب» به كار نرفته است. آیاتی كه در این باره هست، چه در سوره ی مباركه ی نور و چه در سوره ی مباركه ی احزاب، حدود پوشش و تماسهای زن و مرد را ذكر كرده است بدون آنكه كلمه ی «حجاب» را به كار برده باشد. آیه ای كه در آن كلمه ی «حجاب» به كار رفته است مربوط است به زنان پیغمبر اسلام.

می دانیم كه در قرآن كریم درباره ی زنان پیغمبر دستورهای خاصی وارد شده است.

اولین آیه خطاب به زنان پیغمبر با این جمله آغاز می شود: «یا نِساءَ اَلنَّبِیِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ اَلنِّساءِ» یعنی شما با سایر زنان فرق دارید. اسلام عنایت خاصی داشته است كه زنان پیغمبر، چه در زمان حیات آن حضرت و چه بعد از وفات ایشان، در خانه های خود بمانند، و در این جهت بیشتر منظورهای اجتماعی و سیاسی در كار بوده است. قرآن كریم صریحاً به زنان پیغمبر می گوید: «وَ قَرْنَ فِی بُیُوتِكُنَّ » یعنی در خانه های خود بمانید. اسلام می خواسته است «اُمَّهاتُ المؤمنین» كه خواه ناخواه احترام زیادی در میان مسلمانان داشتند از احترام خود سوء استفاده نكنند و احیاناً ابزار عناصر خودخواه و ماجراجو در مسائل سیاسی و اجتماعی واقع نشوند. و چنانكه می دانیم یكی از امهات المؤمنین (عایشه) كه از این دستور تخلف كرد ماجراهای سیاسی ناگواری برای جهان اسلام به وجود آورد. خود او همیشه اظهار تأسف می كرد و می گفت دوست داشتم فرزندان زیادی از پیغمبر می داشتم و می مردند اما به چنین ماجرایی دست نمی زدم.

سرّ اینكه زنان پیغمبر ممنوع شدند از اینكه بعد از آن حضرت با شخص دیگری ازدواج كنند به نظر من همین است؛ یعنی شوهر بعدی از شهرت و احترام زنش سوء استفاده می كرد و ماجراها می آفرید. بنابراین اگر درباره ی زنان پیغمبر دستور اكیدتر و شدیدتری وجود داشته باشد بدین جهت است.

به هر حال آیه ای كه در آن آیه كلمه ی «حجاب» به كار رفته آیه ی 53 از سوره ی احزاباست كه می فرماید: «وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ » یعنی اگر از آنها متاع و كالای مورد نیازی مطالبه می كنید از پشت پرده از آنها بخواهید. در اصطلاح تاریخ و حدیث اسلامی هر جا نام «آیه ی حجاب» آمده است مثلاً گفته شده قبل از نزول آیه ی حجاب چنان بود و بعد از نزول آیه ی حجاب چنین شد، مقصود این آیه است كه مربوط به زنان پیغمبر است [3]، نه آیات سوره ی نور كه می فرماید:

قُلْ لِلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ - الی آخر- قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ. .

یا آیه ی سوره ی احزاب كه می فرماید:

یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ الی آخر.

اما اینكه چطور در عصر اخیر به جای اصطلاح رایج فقها یعنی ستر و پوشش كلمه ی حجاب و پرده و پردگی شایع شده است برای من مجهول است، و شاید از ناحیه ی اشتباه كردن حجاب اسلامی به حجابهایی كه در سایر ملل مرسوم بوده است باشد. ما دراین باره بعداً توضیح بیشتری خواهیم داد.

---