مسئله عدم جدایی دین از سیاست را مطرح كردند و این كه در اسلام دین از سیاست جدا نیست. خود جناب آقای مهندس بازرگان كه تشریف دارند یكی از كارهای بسیار اساسی كه انجام داده اند همان رساله دین و سیاست بود كه این مسئله از زمان سید جمال مطرح شد. سید جمال برای اولین بار این مسئله را به شدت در میان مسلمین مطرح كرد. سید جمال هم همین را احساس كرد كه اگر بخواهد در مردم حركت ایجاد كند باید به مردم مسلمان بفهماند كه سیاست از دین جدا نیست. بعد چه نقشه هایی در كشورهای اسلامی بالخصوص كشورهای عربی به كار بردند! مسئله ای را مطرح كردند به نام «عَلمانیت» كه یك لغتی است كه من چندان هم ریشه آن را نتوانستم به دست بیاورم. عربها از آن «علمانیت» تعبیر می كنند كه می گویند ترجمه آن چیزی است كه فرنگیها به آن سكولاریسم می گویند. علمانیت یعنی جدایی دین از سیاست، حساب دین باید از حساب سیاست جدا باشد. بعد از سید جمال روی زمینه علمانیت فوق العاده كار كرده اند. در مصر افراد زیادی پیدا شدند با رنگ ملی گرایی، ناسیونالیستی، پان عربیسم و تكیه بر قومیت برای این كه فكر جدایی دین از سیاست را تبلیغ كنند. اخیرا هم دیدید كه انور سادات [1] همین مسئله را بار دیگر مطرح كرده كه دین را به سیاست چكار؟ دین مال مسجد است، دین كار خودش را در مسجد باید انجام بدهد، مذهب را چكار كه در مسائل سیاسی مداخله كند. این مسئله زیاد مطرح شده بود ولی وقتی كه مردم از زبان یك مرجع تقلید، كسی كه كوچكترین آداب مذهبی خودشان را با وسواس تمام كوشش می كنند با دستورهای او منطبق كنند، در كمال صراحت می شنوند دین از سیاست جدا نیست، ای كسی كه از سیاست كشورت دوری كرده ای تو از دین دوری كرده ای، [تأثیر صد چندان دارد. ] این امر نقش زیادی در این بسیج عمومی داشت. مسئله آزادی و آزادی خواهی مطرح شد، به شدت هم مطرح شد ولی وقتی كه از زبان این رهبر كه رهبر دینی و مذهبی است مطرح شد مردم برای اولین بار احساس كردند كه آزادی یك موضوع سیاسی نیست یك موضوع اسلامی است، یك نفر مسلمان باید آزاد زیست كند و باید آزادیخواه باشد.

---